श्री दसाम ग्रंथ

पान - 359


ਆਵਤ ਥੋ ਇਕ ਜਖਛ ਬਡੋ ਇਹ ਰਾਸ ਕੋ ਕਉਤੁਕ ਤਾਹਿ ਬਿਲੋਕਿਯੋ ॥
आवत थो इक जखछ बडो इह रास को कउतुक ताहि बिलोकियो ॥

एक यक्ष आला आणि त्याने हे अद्भुत नाटक पाहिले

ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਦੇਖ ਕੈ ਮੈਨ ਬਢਿਯੋ ਤਿਹ ਤੇ ਤਨ ਮੈ ਨਹੀ ਰੰਚਕ ਰੋਕਿਯੋ ॥
ग्वारिन देख कै मैन बढियो तिह ते तन मै नही रंचक रोकियो ॥

गोपींना पाहून तो वासनाग्रस्त झाला आणि त्याला थोडासाही आवरता आला नाही

ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਲੈ ਸੁ ਚਲਿਯੋ ਨਭਿ ਕੋ ਕਿਨਹੂੰ ਤਿਹ ਭੀਤਰ ਤੇ ਨਹੀ ਟੋਕਿਯੋ ॥
ग्वारिन लै सु चलियो नभि को किनहूं तिह भीतर ते नही टोकियो ॥

कोणताही विरोध न करता गोपींना सोबत घेऊन तो आकाशात उडाला

ਜਿਉ ਮਧਿ ਭੀਤਰਿ ਲੈ ਮੁਸਲੀ ਹਰਿ ਕੇਹਰ ਹ੍ਵੈ ਮ੍ਰਿਗ ਸੋ ਰਿਪੁ ਰੋਕਿਯੋ ॥੬੪੭॥
जिउ मधि भीतरि लै मुसली हरि केहर ह्वै म्रिग सो रिपु रोकियो ॥६४७॥

बलराम आणि कृष्णाने त्याला एकाच वेळी सिंहाने हरणात अडथळा आणल्याप्रमाणे अडथळा आणला.647.

ਜਖਛ ਕੇ ਸੰਗਿ ਕਿਧੌ ਮੁਸਲੀ ਹਰਿ ਜੁਧ ਕਰਿਯੋ ਅਤਿ ਕੋਪੁ ਸੰਭਾਰਿਯੋ ॥
जखछ के संगि किधौ मुसली हरि जुध करियो अति कोपु संभारियो ॥

अत्यंत रागावलेल्या बलराम आणि कृष्णाने त्या यक्षाशी युद्ध केले

ਲੈ ਤਰੁ ਬੀਰ ਦੋਊ ਕਰ ਭੀਤਰ ਭੀਮ ਭਏ ਅਤਿ ਹੀ ਬਲ ਧਾਰਿਯੋ ॥
लै तरु बीर दोऊ कर भीतर भीम भए अति ही बल धारियो ॥

दोन्ही शूर योद्धे भीमासारखे सामर्थ्य गृहीत धरून झाडे हातात घेऊन लढले.

ਦੈਤ ਪਛਾਰਿ ਲਯੋ ਇਹ ਭਾਤਿ ਕਬੈ ਜਸੁ ਤਾ ਛਬਿ ਐਸਿ ਉਚਾਰਿਯੋ ॥
दैत पछारि लयो इह भाति कबै जसु ता छबि ऐसि उचारियो ॥

अशा प्रकारे त्यांनी राक्षसावर विजय मिळवला

ਢੋਕੇ ਛੁਟੇ ਤੇ ਮਹਾ ਛੁਧਵਾਨ ਕਿਧੋ ਚਕਵਾ ਉਠਿ ਬਾਜਹਿੰ ਮਾਰਿਯੋ ॥੬੪੮॥
ढोके छुटे ते महा छुधवान किधो चकवा उठि बाजहिं मारियो ॥६४८॥

हा तमाशा भुकेल्या बाजासारखा दिसला, तो अरकेनवर झेपावतो आणि त्याला मारतो.648.

ਇਤਿ ਸ੍ਰੀ ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਗ੍ਰੰਥੇ ਕ੍ਰਿਸਨਾਵਤਾਰੇ ਗੋਪਿ ਛੁਰਾਇਬੋ ਜਖਛ ਬਧਹ ਧਿਆਇ ਸਮਾਪਤੰ ॥
इति स्री बचित्र नाटक ग्रंथे क्रिसनावतारे गोपि छुराइबो जखछ बधह धिआइ समापतं ॥

बचित्तर नाटकातील कृष्णावतारात गोपींचे अपहरण आणि यक्षाची हत्या या वर्णनाचा शेवट आहे.

ਸਵੈਯਾ ॥
सवैया ॥

स्वय्या

ਮਾਰਿ ਕੈ ਤਾਹਿ ਕਿਧੌ ਮੁਸਲੀ ਹਰਿ ਬੰਸੀ ਬਜਾਈ ਨ ਕੈ ਕਛੁ ਸੰਕਾ ॥
मारि कै ताहि किधौ मुसली हरि बंसी बजाई न कै कछु संका ॥

यक्षाचा वध केल्यानंतर कृष्ण आणि बलराम यांनी बासरी वाजवली

ਰਾਵਨ ਖੇਤ ਮਰਿਯੋ ਕੁਪ ਕੈ ਜਿਨਿ ਰੀਝਿ ਬਿਭੀਛਨ ਦੀਨ ਸੁ ਲੰਕਾ ॥
रावन खेत मरियो कुप कै जिनि रीझि बिभीछन दीन सु लंका ॥

कृष्णाने रागाच्या भरात रावणाचा वध करून लंकेचे राज्य विभीषणाला दिले होते

ਜਾ ਕੋ ਲਖਿਯੋ ਕੁਬਜਾ ਬਲ ਬਾਹਨ ਜਾ ਕੋ ਲਖਿਯੋ ਮੁਰ ਦੈਤ ਅਤੰਕਾ ॥
जा को लखियो कुबजा बल बाहन जा को लखियो मुर दैत अतंका ॥

कुब्जाचा सेवक त्याच्या कृपाळू नजरेने वाचला आणि मुर नावाचा राक्षस त्याच्या रूपाने नष्ट झाला.

ਰੀਝਿ ਬਜਾਇ ਉਠਿਯੋ ਮੁਰਲੀ ਸੋਈ ਜੀਤ ਦੀਯੋ ਜਸੁ ਕੋ ਮਨੋ ਡੰਕਾ ॥੬੪੯॥
रीझि बजाइ उठियो मुरली सोई जीत दीयो जसु को मनो डंका ॥६४९॥

तोच कृष्ण त्याच्या स्तुतीचा ढोल वाजवतो, त्याच्या बासरीवर वाजतो.649.

ਰੂਖਨ ਤੇ ਰਸ ਚੂਵਨ ਲਾਗ ਝਰੈ ਝਰਨਾ ਗਿਰਿ ਤੇ ਸੁਖਦਾਈ ॥
रूखन ते रस चूवन लाग झरै झरना गिरि ते सुखदाई ॥

(बासरीच्या आवाजाने) नद्यांमधून रस वाहू लागला आहे आणि डोंगरातून सुखदायक प्रवाह वाहत आहेत.

ਘਾਸ ਚੁਗੈ ਨ ਮ੍ਰਿਗਾ ਬਨ ਕੇ ਖਗ ਰੀਝ ਰਹੇ ਧੁਨਿ ਜਾ ਸੁਨਿ ਪਾਈ ॥
घास चुगै न म्रिगा बन के खग रीझ रहे धुनि जा सुनि पाई ॥

बासरीचा आवाज ऐकून झाडांचा रस टपकू लागला आणि शांतता देणारे प्रवाह वाहू लागले, ते ऐकून हरणांनी गवत चरणे सोडून दिले आणि जंगलातील पक्षीही मोहित झाले.

ਦੇਵ ਗੰਧਾਰਿ ਬਿਲਾਵਲ ਸਾਰੰਗ ਕੀ ਰਿਝ ਕੈ ਜਿਹ ਤਾਨ ਬਸਾਈ ॥
देव गंधारि बिलावल सारंग की रिझ कै जिह तान बसाई ॥

देव गांधारी, बिलावल आणि सारंग (वगैरे राग) यांच्यावर प्रसन्न होऊन ज्याने सुसंवाद साधला आहे.

ਦੇਵ ਸਭੈ ਮਿਲਿ ਦੇਖਤ ਕਉਤਕ ਜਉ ਮੁਰਲੀ ਨੰਦ ਲਾਲ ਬਜਾਈ ॥੬੫੦॥
देव सभै मिलि देखत कउतक जउ मुरली नंद लाल बजाई ॥६५०॥

बासरीतून देवगंधर, बिलावल आणि सारंग यांच्या संगीताच्या सुरांचे सूर वाजले आणि नंदपुत्र कृष्णाला बासरी वाजवताना पाहून देवही त्या दृश्याचे दर्शन घेण्यासाठी एकत्र आले.650.

ਠਾਢ ਰਹੀ ਜਮੁਨਾ ਸੁਨਿ ਕੈ ਧੁਨਿ ਰਾਗ ਭਲੇ ਸੁਨਬੇ ਕੋ ਚਹੇ ਹੈ ॥
ठाढ रही जमुना सुनि कै धुनि राग भले सुनबे को चहे है ॥

संगीत ऐकण्याच्या इच्छेने यमुनाही गतिहीन झाली

ਮੋਹਿ ਰਹੇ ਬਨ ਕੇ ਗਜ ਅਉ ਮ੍ਰਿਗ ਇਕਠੇ ਮਿਲਿ ਆਵਤ ਸਿੰਘ ਸਹੇ ਹੈ ॥
मोहि रहे बन के गज अउ म्रिग इकठे मिलि आवत सिंघ सहे है ॥

जंगलातील हत्ती, सिंह, ससेही भुरळ पाडू लागले आहेत

ਆਵਤ ਹੈ ਸੁਰ ਮੰਡਲ ਕੇ ਸੁਰ ਤ੍ਯਾਗਿ ਸਭੈ ਸੁਰ ਧ੍ਯਾਨ ਫਹੇ ਹੈ ॥
आवत है सुर मंडल के सुर त्यागि सभै सुर ध्यान फहे है ॥

देवताही, स्वर्ग सोडून, बासरीच्या सुरांच्या प्रभावाखाली येत आहेत

ਸੋ ਸੁਨਿ ਕੈ ਬਨ ਕੇ ਖਗਵਾ ਤਰੁ ਊਪਰ ਪੰਖ ਪਸਾਰਿ ਰਹੇ ਹੈ ॥੬੫੧॥
सो सुनि कै बन के खगवा तरु ऊपर पंख पसारि रहे है ॥६५१॥

त्याच बासरीचा आवाज ऐकून जंगलातील पक्षी, झाडांवर पंख पसरून त्यात लीन होतात.651.

ਜੋਊ ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਖੇਲਤ ਹੈ ਹਰਿ ਸੋ ਅਤਿ ਹੀ ਹਿਤ ਕੈ ਨ ਕਛੂ ਧਨ ਮੈ ॥
जोऊ ग्वारिन खेलत है हरि सो अति ही हित कै न कछू धन मै ॥

कृष्णाशी खेळणाऱ्या गोपींच्या मनात आत्यंतिक प्रेम असते

ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ਪੈ ਜਿਹ ਬੀਚ ਲਸੈ ਫੁਨਿ ਕੰਚਨ ਕੀ ਸੁ ਪ੍ਰਭਾ ਤਨ ਮੈ ॥
अति सुंदर पै जिह बीच लसै फुनि कंचन की सु प्रभा तन मै ॥

ज्यांच्याकडे सोन्याचे शरीर आहे, ते अत्यंत विजयी आहेत

ਜੋਊ ਚੰਦ੍ਰਮੁਖੀ ਕਟਿ ਕੇਹਰਿ ਸੀ ਸੁ ਬਿਰਾਜਤ ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਕੇ ਗਨ ਮੈ ॥
जोऊ चंद्रमुखी कटि केहरि सी सु बिराजत ग्वारिन के गन मै ॥

सिंहासारखी सडपातळ कंबर असलेली चंद्रमुखी नावाची गोपी इतर गोपींमध्ये शोभून दिसते.

ਸੁਨਿ ਕੈ ਮੁਰਲੀ ਧੁਨਿ ਸ੍ਰਉਨਨ ਮੈ ਅਤਿ ਰੀਝਿ ਗਿਰੀ ਸੁ ਮਨੋ ਬਨ ਮੈ ॥੬੫੨॥
सुनि कै मुरली धुनि स्रउनन मै अति रीझि गिरी सु मनो बन मै ॥६५२॥

बासरीचा आवाज ऐकून आणि मोहित होऊन ती खाली पडली.652.

ਇਹ ਕਉਤੁਕ ਕੈ ਸੁ ਚਲੇ ਗ੍ਰਿਹ ਕੋ ਫੁਨਿ ਗਾਵਤ ਗੀਤ ਹਲੀ ਹਰਿ ਆਛੇ ॥
इह कउतुक कै सु चले ग्रिह को फुनि गावत गीत हली हरि आछे ॥

हे अप्रतिम नाटक सादर करून कृष्ण आणि बलराम गाताना घरी आले

ਸੁੰਦਰ ਬੀਚ ਅਖਾਰੇ ਕਿਧੌ ਕਬਿ ਸ੍ਯਾਮ ਕਹੈ ਨਟੂਆ ਜਨੁ ਕਾਛੇ ॥
सुंदर बीच अखारे किधौ कबि स्याम कहै नटूआ जनु काछे ॥

शहरातील सुंदर रिंगण आणि नृत्य नाट्यगृहांना भव्य स्वरूप आले आहे

ਰਾਜਤ ਹੈ ਬਲਭਦ੍ਰ ਕੇ ਨੈਨ ਯੌਂ ਮਾਨੋ ਢਰੇ ਇਹ ਮੈਨ ਕੇ ਸਾਛੇ ॥
राजत है बलभद्र के नैन यौं मानो ढरे इह मैन के साछे ॥

बलरामाचे डोळे प्रेमाच्या देवाच्या साच्यात तयार झालेले दिसतात

ਸੁੰਦਰ ਹੈ ਰਤਿ ਕੇ ਪਤਿ ਤੈ ਅਤਿ ਮਾਨਹੁ ਡਾਰਤ ਮੈਨਹਿ ਪਾਛੇ ॥੬੫੩॥
सुंदर है रति के पति तै अति मानहु डारत मैनहि पाछे ॥६५३॥

ते इतके मोहक आहेत की प्रेमाची देवता लाजाळू वाटते.653.

ਬੀਚ ਮਨੈ ਸੁਖ ਪਾਇ ਤਬੈ ਗ੍ਰਿਹ ਕੌ ਸੁ ਚਲੇ ਰਿਪੁ ਕੌ ਹਨਿ ਦੋਊ ॥
बीच मनै सुख पाइ तबै ग्रिह कौ सु चले रिपु कौ हनि दोऊ ॥

मनाने प्रसन्न होऊन शत्रूचा वध करून दोघेही आपापल्या घरी निघून गेले

ਚੰਦ੍ਰਪ੍ਰਭਾ ਸਮ ਜਾ ਮੁਖ ਉਪਮ ਜਾ ਸਮ ਉਪਮ ਹੈ ਨਹਿ ਕੋਊ ॥
चंद्रप्रभा सम जा मुख उपम जा सम उपम है नहि कोऊ ॥

त्यांचे चेहरे चंद्रासारखे आहेत, ज्याची तुलना इतरांशी होऊ शकत नाही

ਦੇਖਤ ਰੀਝ ਰਹੈ ਜਿਹ ਕੋ ਰਿਪੁ ਰੀਝਤ ਸੋ ਇਨ ਦੇਖਤ ਸੋਊ ॥
देखत रीझ रहै जिह को रिपु रीझत सो इन देखत सोऊ ॥

ज्याला पाहून शत्रूही मोहित होतात आणि (ज्याला) अधिक पाहतात, तो (ही) प्रसन्न होतो.

ਮਾਨਹੁ ਲਛਮਨ ਰਾਮ ਬਡੇ ਭਟ ਮਾਰਿ ਚਲੇ ਰਿਪੁ ਕੋ ਘਰ ਓਊ ॥੬੫੪॥
मानहु लछमन राम बडे भट मारि चले रिपु को घर ओऊ ॥६५४॥

त्यांना पाहून शत्रूही मोहित झाले आणि ते राम आणि लक्ष्मण शत्रूचा वध करून आपल्या घरी परतल्यासारखे दिसू लागले.654.

ਅਥ ਕੁੰਜ ਗਲੀਨ ਮੈ ਖੇਲਬੋ ॥
अथ कुंज गलीन मै खेलबो ॥

आता गल्ली-बोळात खेळण्याचे वर्णन आहे

ਸਵੈਯਾ ॥
सवैया ॥

स्वय्या

ਹਰਿ ਸੰਗਿ ਕਹਿਯੋ ਇਮ ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਕੇ ਅਬ ਕੁੰਜ ਗਲੀਨ ਮੈ ਖੇਲ ਮਚਈਯੈ ॥
हरि संगि कहियो इम ग्वारिन के अब कुंज गलीन मै खेल मचईयै ॥

कृष्ण गोपींना म्हणाला, "आता हे रम्य नाटक गल्ल्यांमध्ये आणि गल्ल्यांमध्ये करा

ਨਾਚਤ ਖੇਲਤ ਭਾਤਿ ਭਲੀ ਸੁ ਕਹਿਯੋ ਯੌ ਸੁੰਦਰ ਗੀਤ ਬਸਈਯੈ ॥
नाचत खेलत भाति भली सु कहियो यौ सुंदर गीत बसईयै ॥

नृत्य आणि खेळताना, मोहक गाणी गायली जाऊ शकतात

ਜਾ ਕੇ ਹੀਏ ਮਨੁ ਹੋਤ ਖੁਸੀ ਸੁਨੀਯੈ ਉਠਿ ਕੇ ਸੋਊ ਕਾਰਜ ਕਈਯੈ ॥
जा के हीए मनु होत खुसी सुनीयै उठि के सोऊ कारज कईयै ॥

जे काम केल्यावर मन प्रसन्न होते, तेच काम केले पाहिजे

ਤੀਰ ਨਦੀ ਹਮਰੀ ਸਿਖ ਲੈ ਸੁਖ ਆਪਨ ਦੈ ਹਮ ਹੂੰ ਸੁਖ ਦਈਯੈ ॥੬੫੫॥
तीर नदी हमरी सिख लै सुख आपन दै हम हूं सुख दईयै ॥६५५॥

नदीच्या काठावर तुम्ही माझ्या आज्ञेनुसार जे काही केले होते, त्याच प्रकारे आनंद घ्या आणि मलाही आनंद द्या. 655.

ਕਾਨ੍ਰਹ ਕੋ ਆਇਸੁ ਮਾਨਿ ਤ੍ਰੀਯਾ ਬ੍ਰਿਜ ਕੁੰਜ ਗਲੀਨ ਮੈ ਖੇਲ ਮਚਾਯੋ ॥
कान्रह को आइसु मानि त्रीया ब्रिज कुंज गलीन मै खेल मचायो ॥

कान्हाच्या परवानगीनंतर ब्रजच्या स्त्रिया कुंजच्या रस्त्यावर खेळल्या.

ਗਾਇ ਉਠੀ ਸੋਊ ਗੀਤ ਭਲੀ ਬਿਧਿ ਜੋ ਹਰਿ ਕੇ ਮਨ ਭੀਤਰ ਭਾਯੋ ॥
गाइ उठी सोऊ गीत भली बिधि जो हरि के मन भीतर भायो ॥

कृष्णाची आज्ञा मानून, स्त्रियांनी रस्त्यांवर आणि ब्रजाच्या कक्षेत रसिक नाटक सादर करण्यास सुरुवात केली आणि कृष्णाला आवडलेली गाणी म्हणू लागली.

ਦੇਵ ਗੰਧਾਰਿ ਅਉ ਸੁਧ ਮਲਾਰ ਬਿਖੈ ਸੋਊ ਭਾਖਿ ਖਿਆਲ ਬਸਾਯੋ ॥
देव गंधारि अउ सुध मलार बिखै सोऊ भाखि खिआल बसायो ॥

ते गंधार आणि शुध्द मल्हार या संगीतमय पद्धतीत वावरतात

ਰੀਝ ਰਹਿਯੋ ਪੁਰਿ ਮੰਡਲ ਅਉ ਸੁਰ ਮੰਡਲ ਪੈ ਜਿਨ ਹੂੰ ਸੁਨਿ ਪਾਯੋ ॥੬੫੬॥
रीझ रहियो पुरि मंडल अउ सुर मंडल पै जिन हूं सुनि पायो ॥६५६॥

पृथ्वीवर किंवा स्वर्गात ज्याने हे ऐकले ते मोहित झाले.656.

ਕਾਨ੍ਰਹ ਕਹਿਯੋ ਸਿਰ ਪੈ ਧਰ ਕੈ ਮਿਲਿ ਕੁੰਜਨ ਮੈ ਸੁਭ ਭਾਤਿ ਗਈ ਹੈ ॥
कान्रह कहियो सिर पै धर कै मिलि कुंजन मै सुभ भाति गई है ॥

सर्व गोपींनी कृष्णाला अल्कोव्हमध्ये भेटले

ਕੰਜ ਮੁਖੀ ਤਨ ਕੰਚਨ ਸੇ ਸਭ ਰੂਪ ਬਿਖੈ ਮਨੋ ਮੈਨ ਮਈ ਹੈ ॥
कंज मुखी तन कंचन से सभ रूप बिखै मनो मैन मई है ॥

त्यांचे चेहरे सोन्यासारखे आहेत आणि संपूर्ण आकृती वासनेने मादक आहे

ਖੇਲ ਬਿਖੈ ਰਸ ਕੀ ਸੋ ਤ੍ਰੀਯਾ ਸਭ ਸ੍ਯਾਮ ਕੇ ਆਗੇ ਹ੍ਵੈ ਐਸੇ ਧਈ ਹੈ ॥
खेल बिखै रस की सो त्रीया सभ स्याम के आगे ह्वै ऐसे धई है ॥

त्या सर्व स्त्रिया (गोपी) कृष्णापुढे (प्रेम) रसाच्या खेळात पळून जातात.

ਯੌ ਕਬਿ ਸ੍ਯਾਮ ਕਹੈ ਉਪਮਾ ਗਜ ਗਾਮਨਿ ਕਾਮਿਨ ਰੂਪ ਭਈ ਹੈ ॥੬੫੭॥
यौ कबि स्याम कहै उपमा गज गामनि कामिन रूप भई है ॥६५७॥

नाटकात स्त्रिया कृष्णासमोर धावत आहेत आणि कवी म्हणतो की सर्व हत्तींच्या चालीने अत्यंत सुंदर मुली आहेत.657.