श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 171


ਭਈ ਇੰਦ੍ਰ ਕੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਿਨਾਸੰ ॥
भई इंद्र की राजधानी बिनासं ॥

बलिराजस्य यज्ञेषु देवपदं नासीत्, इन्द्रराजधानी अपि नष्टा अभवत्।

ਕਰੀ ਜੋਗ ਅਰਾਧਨਾ ਸਰਬ ਦੇਵੰ ॥
करी जोग अराधना सरब देवं ॥

सर्वे देवताः योगपूजनं कृतवन्तः

ਪ੍ਰਸੰਨੰ ਭਏ ਕਾਲ ਪੁਰਖੰ ਅਭੇਵੰ ॥੨॥
प्रसंनं भए काल पुरखं अभेवं ॥२॥

महापीडिताः सर्वे देवाः भगवन्तं ध्यायन्ते येन परमविनाशकः पुरुषः प्रसन्नः अभवत्।।2.

ਦੀਯੋ ਆਇਸੰ ਕਾਲਪੁਰਖੰ ਅਪਾਰੰ ॥
दीयो आइसं कालपुरखं अपारं ॥

अप्रमेयेन 'कल पुरख' विष्णोः संकेतं दत्तवान्

ਧਰੋ ਬਾਵਨਾ ਬਿਸਨੁ ਅਸਟਮ ਵਤਾਰੰ ॥
धरो बावना बिसनु असटम वतारं ॥

अलौकिकः सर्वदेवेभ्यः विष्णुं वामनावताररूपेण अष्टमं प्रकटीकरणं कर्तुं पृष्टवान्।

ਲਈ ਬਿਸਨੁ ਆਗਿਆ ਚਲਿਯੋ ਧਾਇ ਐਸੇ ॥
लई बिसनु आगिआ चलियो धाइ ऐसे ॥

विष्णुः अनुमतिं गृहीत्वा गतः

ਲਹਿਯੋ ਦਾਰਦੀ ਭੂਪ ਭੰਡਾਰ ਜੈਸੇ ॥੩॥
लहियो दारदी भूप भंडार जैसे ॥३॥

विष्णुः भगवतः अनुमतिं याच्य राज्ञः आज्ञानुसारं भृत्यवत् चरितः।।3.

ਨਰਾਜ ਛੰਦ ॥
नराज छंद ॥

नाराज स्तन्जा

ਸਰੂਪ ਛੋਟ ਧਾਰਿ ਕੈ ॥
सरूप छोट धारि कै ॥

(विष्णुब्रह्मस्य) लघुरूपं धारयन्

ਚਲਿਯੋ ਤਹਾ ਬਿਚਾਰਿ ਕੈ ॥
चलियो तहा बिचारि कै ॥

ततः जानीतेव दूरं गतः।

ਸਭਾ ਨਰੇਸ ਜਾਨ੍ਯੋ ॥
सभा नरेस जान्यो ॥

राज्ञः दरबारं ज्ञात्वा

ਤਹੀ ਸੁ ਪਾਵ ਠਾਨ੍ਰਯੋ ॥੪॥
तही सु पाव ठान्रयो ॥४॥

सः वामनरूपेण परिणमयितवान्, किञ्चित् चिन्तनानन्तरं सः बलिराजस्य प्राङ्गणं प्रति अगच्छत्, यत्र गत्वा सः दृढतया स्थितवान्।4.

ਸੁ ਬੇਦ ਚਾਰ ਉਚਾਰ ਕੈ ॥
सु बेद चार उचार कै ॥

(स ब्राह्मणः) सुपठित्वा वेदचतुष्टयम् |

ਸੁਣ੍ਯੋ ਨ੍ਰਿਪੰ ਸੁਧਾਰ ਕੈ ॥
सुण्यो न्रिपं सुधार कै ॥

अयं ब्राह्मणः चतुर्णां वेदानां सर्वेषां पठनं कृतवान्, यत् राजा सावधानतया शृणोति स्म ।

ਬੁਲਾਇ ਬਿਪੁ ਕੋ ਲਯੋ ॥
बुलाइ बिपु को लयो ॥

(राजा) ब्राह्मणं (तस्मै) आहूतवान्।

ਮਲਯਾਗਰ ਮੂੜਕਾ ਦਯੋ ॥੫॥
मलयागर मूड़का दयो ॥५॥

राजा बलिस्तदा ब्राह्मणं आहूय चन्दनपीठे सादरं उपविष्टवान्।5.

ਪਦਾਰਘ ਦੀਪ ਦਾਨ ਦੈ ॥
पदारघ दीप दान दै ॥

(राजा ब्राह्मणस्य) पादौ प्रक्षाल्य आरतीं चकार च |

ਪ੍ਰਦਛਨਾ ਅਨੇਕ ਕੈ ॥
प्रदछना अनेक कै ॥

ब्राह्मणस्य पादप्रक्षालितेन जलं राजा क्वफं कृत्वा दानं कृतवान् ।

ਕਰੋਰਿ ਦਛਨਾ ਦਈ ॥
करोरि दछना दई ॥

(ततः) कोटिशः दर्शनानि दत्तानि

ਨ ਹਾਥਿ ਬਿਪ ਨੈ ਲਈ ॥੬॥
न हाथि बिप नै लई ॥६॥

ततः बहुवारं ब्राह्मणं परितः प्रदक्षिणं कृतवान्, तदनन्तरं राजा कोटिकोटिदानानि दत्तवान्, परन्तु ब्राह्मणः हस्तेन किमपि न स्पृशति स्म।6.

ਕਹਿਯੋ ਨ ਮੋਰ ਕਾਜ ਹੈ ॥
कहियो न मोर काज है ॥

(ब्राह्मणः) उक्तवान् यत् एतत् मम कार्यम् नास्ति।

ਮਿਥ੍ਯਾ ਇਹ ਤੋਰ ਸਾਜ ਹੈ ॥
मिथ्या इह तोर साज है ॥

ब्राह्मणः तानि सर्वाणि निष्प्रयोजनानि राज्ञः कृतानि सर्वाणि आडम्बराणि च मिथ्या इति अवदत्।

ਅਢਾਇ ਪਾਵ ਭੂਮਿ ਦੈ ॥
अढाइ पाव भूमि दै ॥

सार्धद्वयं सोपानं भूमिं (मम) प्रयच्छतु।

ਬਸੇਖ ਪੂਰ ਕੀਰਤਿ ਲੈ ॥੭॥
बसेख पूर कीरति लै ॥७॥

ततः सः पृथिव्याः सार्धद्वयं पदमात्रं दत्त्वा स्तुतिविशेषं स्वीकुर्वन्तु इति पृष्टवान्।७।

ਚੌਪਈ ॥
चौपई ॥

चौपाई

ਜਬ ਦਿਜ ਐਸ ਬਖਾਨੀ ਬਾਨੀ ॥
जब दिज ऐस बखानी बानी ॥

इत्युक्ते ब्राह्मणस्तदा ।

ਭੂਪਤਿ ਸਹਤ ਨ ਜਾਨ੍ਯੋ ਰਾਨੀ ॥
भूपति सहत न जान्यो रानी ॥

ब्राह्मणेन एतद्वचनं तदा राज्ञ्या सह राजा तस्य आयातं न अवगन्तुं शक्तवान् ।

ਪੈਰ ਅਢਾਇ ਭੂੰਮਿ ਦੇ ਕਹੀ ॥
पैर अढाइ भूंमि दे कही ॥

(श्रेष्ठ ब्राह्मणः) सार्धद्वयं पदं दातुं प्रार्थितवान्

ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਿ ਬਾਤ ਦਿਜੋਤਮ ਗਹੀ ॥੮॥
द्रिड़ करि बात दिजोतम गही ॥८॥

स ब्राह्मणः पुनः तदेव निश्चयेन उक्तवान् यत् सः पृथिव्याः सार्धद्वयं पदमात्रं याचितवान्।।8।

ਦਿਜਬਰ ਸੁਕ੍ਰ ਹੁਤੋ ਨ੍ਰਿਪ ਤੀਰਾ ॥
दिजबर सुक्र हुतो न्रिप तीरा ॥

तस्मिन् समये राज्यपुरोहितः शुक्राचार्यः राज्ञा सह आसीत् ।

ਜਾਨ ਗਯੋ ਸਭ ਭੇਦੁ ਵਜੀਰਾ ॥
जान गयो सभ भेदु वजीरा ॥

शुक्राचार्यः तस्य राज्ञः गुरुः तस्मिन् समये तस्य समीपे आसीत्, सः सर्वैः मन्त्रिभिः सह पृथिवीमात्रं याचयितुम् रहस्यं अवगच्छति स्म।

ਜਿਯੋ ਜਿਯੋ ਦੇਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨ੍ਰਿਪ ਕਹੈ ॥
जियो जियो देन प्रिथवी न्रिप कहै ॥

पृथ्वीदानं यथा वदति राजा ।

ਤਿਮੁ ਤਿਮੁ ਨਾਹਿ ਪੁਰੋਹਿਤ ਗਹੈ ॥੯॥
तिमु तिमु नाहि पुरोहित गहै ॥९॥

यावद्वारं राजा पृथिवीदानम् आज्ञापयति, तावत्वारं गुरुः शुक्राचार्यः तं न अनुमन्यते इति याचते।।9.

ਜਬ ਨ੍ਰਿਪ ਦੇਨ ਧਰਾ ਮਨੁ ਕੀਨਾ ॥
जब न्रिप देन धरा मनु कीना ॥

यदा राजा भूमिं दातुं निश्चयं कृतवान् ।

ਤਬ ਹੀ ਉਤਰ ਸੁਕ੍ਰ ਇਮ ਦੀਨਾ ॥
तब ही उतर सुक्र इम दीना ॥

यदा तु राजा भिक्षारूपेण अपेक्षितां पृथिवीं दातुं दृढतया निश्चयं कृतवान्, तदा शुक्राचार्यः प्रत्युत्तरं दत्त्वा नृपम् इदम् उक्तवान्।

ਲਘੁ ਦਿਜ ਯਾਹਿ ਨ ਭੂਪ ਪਛਾਨੋ ॥
लघु दिज याहि न भूप पछानो ॥

"राजन्! मा एतत् किञ्चित् ब्राह्मणम् इति चिन्तय,

ਬਿਸਨੁ ਅਵਤਾਰ ਇਸੀ ਕਰਿ ਮਾਨੋ ॥੧੦॥
बिसनु अवतार इसी करि मानो ॥१०॥

हे राजन् ! न तं लघु ब्राह्मणं मन्यताम्, केवलं विष्णुवतारं मन्यताम्।१०।

ਸੁਨਤ ਬਚਨ ਦਾਨਵ ਸਭ ਹਸੇ ॥
सुनत बचन दानव सभ हसे ॥

(शुक्राचार्यं श्रुत्वा) सर्वे दिग्गजाः हसितुं प्रवृत्ताः

ਉਚਰਤ ਸੁਕ੍ਰ ਕਹਾ ਘਰਿ ਬਸੇ ॥
उचरत सुक्र कहा घरि बसे ॥

इति श्रुत्वा सर्वे राक्षसाः हसन्तः अवदन्- शुक्राचार्यः केवलं निष्प्रयोजनं चिन्तयति,

ਸਸਿਕ ਸਮਾਨ ਨ ਦਿਜ ਮਹਿ ਮਾਸਾ ॥
ससिक समान न दिज महि मासा ॥

अस्य ब्राह्मणस्य मांसं नास्ति।

ਕਸ ਕਰਹੈ ਇਹ ਜਗ ਬਿਨਾਸਾ ॥੧੧॥
कस करहै इह जग बिनासा ॥११॥

शशात् अधिकं मांसं यस्य शरीरे नास्ति, सः ब्राह्मणः कथं जगत् नाशयेत् ११।

ਦੋਹਰਾ ॥
दोहरा ॥

दोहरा

ਸੁਕ੍ਰੋਬਾਚ ॥
सुक्रोबाच ॥

शुक्राचार्य उवाच .

ਜਿਮ ਚਿਨਗਾਰੀ ਅਗਨਿ ਕੀ ਗਿਰਤ ਸਘਨ ਬਨ ਮਾਹਿ ॥
जिम चिनगारी अगनि की गिरत सघन बन माहि ॥

यथा अग्निस्फुलिङ्गः एव पतन् अत्यन्तं कदम्बं वर्धते

ਅਧਿਕ ਤਨਿਕ ਤੇ ਹੋਤ ਹੈ ਤਿਮ ਦਿਜਬਰ ਨਰ ਨਾਹਿ ॥੧੨॥
अधिक तनिक ते होत है तिम दिजबर नर नाहि ॥१२॥

तथा च अयं लघु ब्राह्मणः पुरुषः नास्ति।12.

ਚੌਪਈ ॥
चौपई ॥

चौपाई

ਹਸਿ ਭੂਪਤਿ ਇਹ ਬਾਤ ਬਖਾਨੀ ॥
हसि भूपति इह बात बखानी ॥

राजा बलिः हसन् उक्तवान् ।

ਸੁਨਹੋ ਸੁਕ੍ਰ ਤੁਮ ਬਾਤ ਨ ਜਾਨੀ ॥
सुनहो सुक्र तुम बात न जानी ॥

राजा बलिः हसन् शुकराचार्यम् उक्तवान्- हे शुक्राचार्य! न त्वं बोधयसि, न पुनः तादृशं निमित्तं लभेयम्,