श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 354


ਜੋ ਸਿਰ ਸਤ੍ਰਨ ਕੇ ਹਰਿਤਾ ਜੋਊ ਸਾਧਨ ਕੋ ਵਰੁ ਦਾਨ ਦਿਵਉਨਾ ॥
जो सिर सत्रन के हरिता जोऊ साधन को वरु दान दिवउना ॥

शत्रुनाशकः साधूनां वरप्रदः |

ਬੀਚ ਰਹਿਯੋ ਜਗ ਕੇ ਰਵਿ ਕੈ ਕਬਿ ਸ੍ਯਾਮ ਕਹੈ ਜਿਹ ਕੋ ਪੁਨਿ ਖਉਨਾ ॥
बीच रहियो जग के रवि कै कबि स्याम कहै जिह को पुनि खउना ॥

सर्वव्याप्य लोकाकाशसूर्यादिषु न नश्यति कदाचन

ਰਾਜਤ ਯੌ ਅਲਕੈ ਤਿਨ ਕੀ ਮਨੋ ਚੰਦਨ ਲਾਗ ਰਹੇ ਅਹਿ ਛਉਨਾ ॥੬੦੦॥
राजत यौ अलकै तिन की मनो चंदन लाग रहे अहि छउना ॥६००॥

तस्य ललाटे केशकुण्डलानि चन्दनवृक्षे लम्बमानानां नागबालानां इव दृश्यन्ते।६००।

ਕੀਰ ਸੇ ਨਾਕ ਕੁਰੰਗ ਸੇ ਨੈਨਨ ਡੋਲਤ ਹੈ ਸੋਊ ਬੀਚ ਤ੍ਰੀਯਾ ਮੈ ॥
कीर से नाक कुरंग से नैनन डोलत है सोऊ बीच त्रीया मै ॥

शुकसदृशं नासिकां हरिवत् चक्षुः स स्त्रिया सह भ्रमति

ਜੋ ਮਨ ਸਤ੍ਰਨ ਬੀਚ ਰਵਿਯੋ ਜੋ ਰਹਿਯੋ ਰਵਿ ਸਾਧਨ ਬੀਚ ਹੀਯਾ ਮੈ ॥
जो मन सत्रन बीच रवियो जो रहियो रवि साधन बीच हीया मै ॥

या शत्रुचित्तेषु निगूढं साधकानां हृदयेषु निहितम्।

ਤਾ ਛਬਿ ਕੋ ਜਸੁ ਉਚ ਮਹਾ ਇਹ ਭਾਤਿਨ ਸੋ ਫੁਨਿ ਉਚਰੀਯਾ ਮੈ ॥
ता छबि को जसु उच महा इह भातिन सो फुनि उचरीया मै ॥

तस्य प्रतिबिम्बस्य उच्चं महतीं महिमा (कविः) पुनः एवं उच्चैः।

ਤਾ ਰਸ ਕੀ ਹਮ ਬਾਤ ਕਹੀ ਜੋਊ ਰਾਵਨ ਸੁ ਬਸਿਯੋ ਹੈ ਜੀਆ ਮੈ ॥੬੦੧॥
ता रस की हम बात कही जोऊ रावन सु बसियो है जीआ मै ॥६०१॥

यः सदा शत्रुषु साधवः च मनसि स्थितः स एव रामः रावणस्य हृदये अपि व्याप्तः इति एतां सौन्दर्यं वर्णयन् ब्रूमः।।६०१।

ਖੇਲਤ ਸੰਗ ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਕੇ ਕਬਿ ਸ੍ਯਾਮ ਕਹੈ ਜੋਊ ਕਾਨਰ ਕਾਲਾ ॥
खेलत संग ग्वारिन के कबि स्याम कहै जोऊ कानर काला ॥

कृष्णवर्णः कृष्णवर्णः गोपीभिः सह क्रीडति

ਰਾਜਤ ਹੈ ਸੋਈ ਬੀਚ ਖਰੋ ਸੋ ਬਿਰਾਜਤ ਹੈ ਗਿਰਦੇ ਤਿਹ ਬਾਲਾ ॥
राजत है सोई बीच खरो सो बिराजत है गिरदे तिह बाला ॥

सः केन्द्रे स्थितः चतुर्भिः पार्श्वेषु च कुमारिकाः स्थिताः सन्ति

ਫੂਲ ਰਹੇ ਜਹ ਫੂਲ ਭਲੀ ਬਿਧਿ ਹੈ ਅਤਿ ਹੀ ਜਹ ਚੰਦ ਉਜਾਲਾ ॥
फूल रहे जह फूल भली बिधि है अति ही जह चंद उजाला ॥

पूर्णपुष्पवत् प्रकीर्णचन्द्रवत् वा दृश्यते

ਗੋਪਿਨ ਨੈਨਨ ਕੀ ਸੁ ਮਨੋ ਪਹਰੀ ਭਗਵਾਨ ਸੁ ਕੰਜਨ ਮਾਲਾ ॥੬੦੨॥
गोपिन नैनन की सु मनो पहरी भगवान सु कंजन माला ॥६०२॥

गोपीनां चक्षुषीपुष्पमालाधरः श्रीकृष्णः इव दृश्यते।६०२।

ਦੋਹਰਾ ॥
दोहरा ॥

दोहरा

ਬਰਨਨ ਚੰਦ੍ਰਭਗਾ ਕਹਿਯੋ ਅਤਿ ਨਿਰਮਲ ਕੈ ਬੁਧਿ ॥
बरनन चंद्रभगा कहियो अति निरमल कै बुधि ॥

अत्यन्तशुद्धबुद्धेः चन्दर्भगस्य वर्णनं कृतम्

ਉਪਮਾ ਤਾਹਿ ਤਨਉਰ ਕੀ ਸੂਰਜ ਸੀ ਹੈ ਸੁਧਿ ॥੬੦੩॥
उपमा ताहि तनउर की सूरज सी है सुधि ॥६०३॥

तस्याः शरीरं सूर्यवत् शुद्धरूपेण तेजस्वी।।६०३।।

ਸਵੈਯਾ ॥
सवैया ॥

स्वय्या

ਸ੍ਯਾਮ ਕੇ ਜਾ ਪਿਖਿ ਸ੍ਯਾਮ ਕਹੈ ਅਤਿ ਲਾਜਹਿ ਕੇ ਫੁਨਿ ਜਾਲ ਅਟੇ ਹੈ ॥
स्याम के जा पिखि स्याम कहै अति लाजहि के फुनि जाल अटे है ॥

कृष्णस्य समीपं गत्वा नाम्ना आहूय रुदति अत्यन्तलज्जया

ਜਾ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾ ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ਪੈ ਸੁਤ ਭਾਵਨ ਭਾਵ ਸੁ ਵਾਰਿ ਸੁਟੇ ਹੈ ॥
जा की प्रभा अति सुंदर पै सुत भावन भाव सु वारि सुटे है ॥

तस्याः मनोहरवैभवस्य उपरि बहवः भावाः बलिदानं क्रियन्ते

ਜਿਹ ਕੋ ਪਿਖਿ ਕੈ ਜਨ ਰੀਝ ਰਹੈ ਸੁ ਮੁਨੀਨ ਕੇ ਪੇਖਿ ਧਿਆਨ ਛੁਟੇ ਹੈ ॥
जिह को पिखि कै जन रीझ रहै सु मुनीन के पेखि धिआन छुटे है ॥

यद् दृष्ट्वा सर्वे प्रजाः प्रीयन्ते ऋषीणां ध्यानं च पुनः गृहीतम्

ਰਾਜਤ ਰਾਧੇ ਅਹੀਰਿ ਤਨਉਰ ਕੇ ਮਾਨਹੁ ਸੂਰਜ ਸੇ ਪ੍ਰਗਟੇ ਹੈ ॥੬੦੪॥
राजत राधे अहीरि तनउर के मानहु सूरज से प्रगटे है ॥६०४॥

सा राधिका सूर्यवद्भावे तेजस्वी दृश्यते ॥६०४॥

ਖੇਲਤ ਹੈ ਸੋਊ ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਮੈ ਜਿਹ ਕੋ ਬ੍ਰਿਜ ਹੈ ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ਡੇਰਾ ॥
खेलत है सोऊ ग्वारिन मै जिह को ब्रिज है अति सुंदर डेरा ॥

स कृष्णः गोपीभिः सह क्रीडति, यस्य गृहं ब्रजस्थं सुन्दरं गृहम्

ਜਾਹੀ ਕੇ ਨੈਨ ਕੁਰੰਗ ਸੇ ਹੈ ਜਸੁਧਾ ਜੂ ਕੋ ਬਾਲਕ ਨੰਦਹਿ ਕੇਰਾ ॥
जाही के नैन कुरंग से है जसुधा जू को बालक नंदहि केरा ॥

मृगसदृशं चक्षुः नन्दयशोदासुतः |

ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਸੋ ਤਹਿ ਘੇਰ ਲਯੋ ਕਹਿਬੇ ਜਸੁ ਕੋ ਉਮਗਿਯੋ ਮਨ ਮੇਰਾ ॥
ग्वारिन सो तहि घेर लयो कहिबे जसु को उमगियो मन मेरा ॥

गोपीभिः परिवृताः स्तुवन् मम मनः |

ਮਾਨਹੁ ਮੈਨ ਸੋ ਖੇਲਨ ਕਾਜ ਕਰਿਯੋ ਮਿਲ ਕੈ ਮਨੋ ਚਾਦਨ ਘੇਰਾ ॥੬੦੫॥
मानहु मैन सो खेलन काज करियो मिल कै मनो चादन घेरा ॥६०५॥

प्रेमदेवत्वेन क्रीडितुं बहुचन्द्रैः परिवृतः इव दृश्यते।६०५।

ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਰੀਝ ਰਹੀ ਹਰਿ ਪੇਖਿ ਸਭੈ ਤਜਿ ਲਾਜਿ ਸੁ ਅਉ ਡਰ ਸਾਸੋ ॥
ग्वारिन रीझ रही हरि पेखि सभै तजि लाजि सु अउ डर सासो ॥

श्वश्रूभयं त्यक्त्वा लज्जां च परित्यज्य सर्वे गोपीः कृष्णेन तं दृष्ट्वा प्रलोभिताः

ਆਈ ਹੈ ਤਿਆਗਿ ਸੋਊ ਗ੍ਰਿਹ ਪੈ ਭਰਤਾਰ ਕਹੈ ਨ ਕਛੂ ਕਹਿ ਮਾ ਸੋ ॥
आई है तिआगि सोऊ ग्रिह पै भरतार कहै न कछू कहि मा सो ॥

गृहेषु किमपि न वदन् पतिं च त्यक्त्वा

ਡੋਲਤ ਹੈ ਸੋਊ ਤਾਲ ਬਜਾਇ ਕੈ ਗਾਵਤ ਹੈ ਕਰਿ ਕੈ ਉਪਹਾਸੋ ॥
डोलत है सोऊ ताल बजाइ कै गावत है करि कै उपहासो ॥

ते इह आगत्य तत्र तत्र स्मितं कुर्वन्तः, नानाधुनैः गायन्तः, वादयन्तः च

ਮੋਹਿ ਗਿਰੈ ਧਰ ਪੈ ਸੁ ਤ੍ਰੀਯਾ ਕਬਿ ਸ੍ਯਾਮ ਕਹੈ ਚਿਤਵੈ ਹਰਿ ਜਾ ਸੋ ॥੬੦੬॥
मोहि गिरै धर पै सु त्रीया कबि स्याम कहै चितवै हरि जा सो ॥६०६॥

याम् कृष्णः पश्यति सा मुग्धा भूमौ पतति।।606।।

ਜੋ ਜੁਗ ਤੀਸਰ ਹੈ ਕਰਤਾ ਜੋਊ ਹੈ ਤਨ ਪੈ ਧਰਿਯਾ ਪਟ ਪੀਲੇ ॥
जो जुग तीसर है करता जोऊ है तन पै धरिया पट पीले ॥

त्रेतायुगेश्वरः पीतवस्त्रधारी यः |

ਜਾਹਿ ਛਲਿਯੋ ਬਲਿਰਾਜ ਬਲੀ ਜਿਨਿ ਸਤ੍ਰ ਹਨੇ ਕਰਿ ਕੋਪ ਹਠੀਲੇ ॥
जाहि छलियो बलिराज बली जिनि सत्र हने करि कोप हठीले ॥

बलिराजं महाबलं वञ्चयन् महता क्रोधेन च निरन्तरशत्रून् नाशितवान् आसीत्

ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਰੀਝ ਰਹੀ ਧਰਨੀ ਜੁ ਧਰੇ ਪਟ ਪੀਤਨ ਪੈ ਸੁ ਰੰਗੀਲੇ ॥
ग्वारिन रीझ रही धरनी जु धरे पट पीतन पै सु रंगीले ॥

तस्मिन् एव भगवते एताः गोपीः मुग्धाः भवन्ति, येन पीतवर्णानि वस्त्राणि धारितानि

ਜਿਉ ਮ੍ਰਿਗਨੀ ਸਰ ਲਾਗਿ ਗਿਰੈ ਇਹ ਤਿਉ ਹਰਿ ਦੇਖਤ ਨੈਨ ਰਸੀਲੇ ॥੬੦੭॥
जिउ म्रिगनी सर लागि गिरै इह तिउ हरि देखत नैन रसीले ॥६०७॥

यथा बाणैर्निपातिते पतन्ति तथा कृष्णस्य कामुकनेत्रैः (गोपीषु) एव प्रभावः क्रियते।६०७।

ਕਾਨਰ ਕੇ ਸੰਗ ਖੇਲਤ ਸੋ ਅਤਿ ਹੀ ਸੁਖ ਕੋ ਕਰ ਕੈ ਤਨ ਮੈ ॥
कानर के संग खेलत सो अति ही सुख को कर कै तन मै ॥

शरीरे महतीं प्रीतिं भुक्त्वा श्रीकृष्णेन सह क्रीडन्ति।

ਸ੍ਯਾਮ ਹੀ ਸੋ ਅਤਿ ਹੀ ਹਿਤ ਕੈ ਚਿਤ ਕੈ ਨਹਿ ਬੰਧਨ ਅਉ ਧਨ ਮੈ ॥
स्याम ही सो अति ही हित कै चित कै नहि बंधन अउ धन मै ॥

गोपीः अत्यन्तं हर्षेण कृष्णेन सह क्रीडन्ति, कृष्णप्रेमार्थं च स्वं सर्वथा स्वतन्त्रं मन्यन्ते

ਧਰਿ ਰੰਗਨਿ ਬਸਤ੍ਰ ਸਭੈ ਤਹਿ ਡੋਲਤ ਯੌ ਉਪਮਾ ਉਪਜੀ ਮਨ ਮੈ ॥
धरि रंगनि बसत्र सभै तहि डोलत यौ उपमा उपजी मन मै ॥

सर्वे (गोपीः) वर्णवस्त्रं धारयन्ति, तत्र भ्रमन्ति च। (तेषां) सादृश्यं एवं (मम) मनसि उत्पन्नम्

ਜੋਊ ਫੂਲ ਮੁਖੀ ਤਹ ਫੂਲ ਕੈ ਖੇਲਤ ਫੂਲ ਸੀ ਹੋਇ ਗਈ ਬਨ ਮੈ ॥੬੦੮॥
जोऊ फूल मुखी तह फूल कै खेलत फूल सी होइ गई बन मै ॥६०८॥

ते वर्णवस्त्रधारिणः निश्चिन्ताः भ्रमन्ति तेषां एषा स्थितिः मनसि एतत् उपमं सृजति यत् ते भृङ्गः इव दृश्यन्ते पुष्परसं चूषयन् वने क्रीडन् तेषां सह एकं भवति।६०८।

ਸਭ ਖੇਲਤ ਹੈ ਮਨਿ ਆਨੰਦ ਕੈ ਭਗਵਾਨ ਕੋ ਧਾਰਿ ਸਬੈ ਮਨ ਮੈ ॥
सभ खेलत है मनि आनंद कै भगवान को धारि सबै मन मै ॥

ते सर्वे हर्षेण क्रीडन्ति, श्रीकृष्णं मनसा ध्यायन्ते

ਹਰਿ ਕੇ ਚਿਤਬੇ ਕੀ ਰਹੀ ਸੁਧਿ ਏਕਨ ਅਉਰ ਰਹੀ ਨ ਕਛੂ ਤਨ ਮੈ ॥
हरि के चितबे की रही सुधि एकन अउर रही न कछू तन मै ॥

न चैतन्यं तेषां कृष्णदर्शनव्यतिरिक्तं अन्यस्य विषये

ਨਹੀ ਭੂਤਲ ਮੈ ਅਰੁ ਮਾਤਲੁ ਮੈ ਇਨਿ ਸੋ ਨਹਿ ਦੇਵਨ ਕੇ ਗਨ ਮੈ ॥
नही भूतल मै अरु मातलु मै इनि सो नहि देवन के गन मै ॥

न पाताले न आकाशे न च देवेषु तत्सदृशं (कोऽपि) ।

ਸੋਊ ਰੀਝ ਸੋ ਸ੍ਯਾਮ ਕਹੈ ਅਤਿ ਹੀ ਫੁਨਿ ਡੋਲਤ ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਕੇ ਗਨ ਮੈ ॥੬੦੯॥
सोऊ रीझ सो स्याम कहै अति ही फुनि डोलत ग्वारिन के गन मै ॥६०९॥

तेषां मनः पाताललोके न मृत्युलोके न देवालये, किन्तु तेषां सार्वभौमकृष्णेन मोहिताः सन्तः संतुलनं नष्टं कुर्वन्ति।६०९।

ਹਸਿ ਕੈ ਭਗਵਾਨ ਕਹੀ ਬਤੀਯਾ ਬ੍ਰਿਖਭਾਨੁ ਸੁਤਾ ਪਿਖਿ ਰੂਪ ਨਵੀਨੋ ॥
हसि कै भगवान कही बतीया ब्रिखभानु सुता पिखि रूप नवीनो ॥

राधायाः नवीनं मनोहरं सौन्दर्यं दृष्ट्वा श्रीकृष्णः तया सह सम्भाषितवान्

ਅੰਜਨ ਆਡ ਧਰੇ ਪੁਨਿ ਬੇਸਰ ਭਾਵ ਸਭੈ ਜਿਨਿ ਭਾਵਨ ਕੀਨੋ ॥
अंजन आड धरे पुनि बेसर भाव सभै जिनि भावन कीनो ॥

नानाभावव्यञ्जकभूषणानि अङ्गेषु धारितवती आसीत्

ਸੁੰਦਰ ਸੇਾਂਧਰ ਕੋ ਜਿਨ ਲੈ ਕਰਿ ਭਾਲ ਬਿਖੈ ਬਿੰਦੂਆ ਇਕ ਦੀਨੋ ॥
सुंदर सेांधर को जिन लै करि भाल बिखै बिंदूआ इक दीनो ॥

ललाटे सिन्दूरचिह्नं प्रयुक्ता आसीत्, नेत्रनृत्यकरणं कृत्वा मनसि अत्यन्तं हर्षिता आसीत्

ਨੈਨ ਨਚਾਇ ਮਨੈ ਸੁਖ ਪਾਇ ਚਿਤੈ ਜਦੁਰਾਇ ਤਬੈ ਹਸਿ ਦੀਨੋ ॥੬੧੦॥
नैन नचाइ मनै सुख पाइ चितै जदुराइ तबै हसि दीनो ॥६१०॥

तां दृष्ट्वा कृष्णः स्मितं यादवराजः ॥६१०॥

ਬੀਨ ਸੀ ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਗਾਵਤ ਹੈ ਸੁਨਬੇ ਕਹੁ ਸੁੰਦਰ ਕਾਨਰ ਕਾਰੇ ॥
बीन सी ग्वारिन गावत है सुनबे कहु सुंदर कानर कारे ॥

वीर्यस्य मधुरधुनेन गोपीः गायन्ति कृष्णः शृणोति

ਆਨਨ ਹੈ ਜਿਨ ਕੋ ਸਸਿ ਸੋ ਸੁ ਬਿਰਾਜਤ ਕੰਜਨ ਸੇ ਦ੍ਰਿਗ ਭਾਰੇ ॥
आनन है जिन को ससि सो सु बिराजत कंजन से द्रिग भारे ॥

चन्द्रा इव मुखानि च चक्षुः बृहत् पद्मानि च

ਝਾਝਨ ਤਾ ਕੀ ਉਠੀ ਧਰ ਪੈ ਧੁਨਿ ਤਾ ਛਬਿ ਕੋ ਕਬਿ ਸ੍ਯਾਮ ਉਚਾਰੇ ॥
झाझन ता की उठी धर पै धुनि ता छबि को कबि स्याम उचारे ॥

कविः श्यामः पृथिव्यां पादं स्थापयित्वा झङ्कारस्य शब्दस्य वर्णनं करोति ।

ਢੋਲਕ ਸੰਗਿ ਤੰਬੂਰਨ ਹੋਇ ਉਠੇ ਤਹ ਬਾਜਿ ਮ੍ਰਿਦੰਗ ਨਗਾਰੇ ॥੬੧੧॥
ढोलक संगि तंबूरन होइ उठे तह बाजि म्रिदंग नगारे ॥६११॥

तेषां नूपुरस्य जिंगलिंग् ध्वनिः एतादृशः उत्पन्नः यत् लघु ढोल, तनपुरा (तारयुक्तं वाद्ययंत्र), ढोल, तुरही इत्यादीनां शब्दाः। तस्मिन् एव श्रूयते।६११।

ਖੇਲਤ ਗ੍ਵਾਰਿਨ ਪ੍ਰੇਮ ਛਕੀ ਕਬਿ ਸ੍ਯਾਮ ਕਹੈ ਸੰਗ ਕਾਨਰ ਕਾਰੇ ॥
खेलत ग्वारिन प्रेम छकी कबि स्याम कहै संग कानर कारे ॥

गोपीः प्रेममत्ताः कृष्णकृष्णेन सह क्रीडन्ति