श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 92


ਸੋ ਉਪਮਾ ਕਬਿ ਨੇ ਬਰਨੀ ਮਨ ਕੀ ਹਰਨੀ ਤਿਹ ਨਾਉ ਧਰਿਓ ਹੈ ॥
सो उपमा कबि ने बरनी मन की हरनी तिह नाउ धरिओ है ॥

कविना अतीव आकर्षकरूपेण एतत् दृश्यं वर्णितम्।,

ਗੇਰੂ ਨਗੰ ਪਰ ਕੈ ਬਰਖਾ ਧਰਨੀ ਪਰਿ ਮਾਨਹੁ ਰੰਗ ਢਰਿਓ ਹੈ ॥੧੫੬॥
गेरू नगं पर कै बरखा धरनी परि मानहु रंग ढरिओ है ॥१५६॥

तस्य मते ओचर-पर्वतवर्णः वर्षाकाले द्रवति भूमौ पतति च।156.,

ਸ੍ਰੋਣਤ ਬਿੰਦੁ ਸੋ ਚੰਡਿ ਪ੍ਰਚੰਡ ਸੁ ਜੁਧ ਕਰਿਓ ਰਨ ਮਧ ਰੁਹੇਲੀ ॥
स्रोणत बिंदु सो चंडि प्रचंड सु जुध करिओ रन मध रुहेली ॥

क्रोधपूर्णा चण्डिका रक्तविजेन सह युद्धक्षेत्रे घोरयुद्धं कृतवान् ।,

ਪੈ ਦਲ ਮੈ ਦਲ ਮੀਜ ਦਇਓ ਤਿਲ ਤੇ ਜਿਮੁ ਤੇਲ ਨਿਕਾਰਤ ਤੇਲੀ ॥
पै दल मै दल मीज दइओ तिल ते जिमु तेल निकारत तेली ॥

सा क्षणमात्रेण दैत्यसैन्यं निपीडयति स्म, यथा तिलात् तैलं निपीडयति।,

ਸ੍ਰੋਉਣ ਪਰਿਓ ਧਰਨੀ ਪਰ ਚ੍ਵੈ ਰੰਗਰੇਜ ਕੀ ਰੇਨੀ ਜਿਉ ਫੂਟ ਕੈ ਫੈਲੀ ॥
स्रोउण परिओ धरनी पर च्वै रंगरेज की रेनी जिउ फूट कै फैली ॥

रञ्जकस्य वर्णपात्रं यथा स्रवति तथा वर्णः प्रसरति तथा रक्तं पृथिव्यां स्रवति।,

ਘਾਉ ਲਸੈ ਤਨ ਦੈਤ ਕੇ ਯੌ ਜਨੁ ਦੀਪਕ ਮਧਿ ਫਨੂਸ ਕੀ ਥੈਲੀ ॥੧੫੭॥
घाउ लसै तन दैत के यौ जनु दीपक मधि फनूस की थैली ॥१५७॥

राक्षसानां व्रणाः पात्रेषु दीपाः इव स्फुरन्ति।157.,

ਸ੍ਰਉਣਤ ਬਿੰਦ ਕੋ ਸ੍ਰਉਣ ਪਰਿਓ ਧਰਿ ਸ੍ਰਉਨਤ ਬਿੰਦ ਅਨੇਕ ਭਏ ਹੈ ॥
स्रउणत बिंद को स्रउण परिओ धरि स्रउनत बिंद अनेक भए है ॥

यत्र यत्र रक्तविजस्य रक्तं पतितं तत्र तत्र बहवः रक्तविजाः उत्थिताः।,

ਚੰਡਿ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕੁਵੰਡਿ ਸੰਭਾਰਿ ਕੇ ਬਾਨਨ ਸਾਥਿ ਸੰਘਾਰ ਦਏ ਹੈ ॥
चंडि प्रचंड कुवंडि संभारि के बानन साथि संघार दए है ॥

चण्डी उग्रं धनुषं गृहीत्वा सर्वान् बाणैः जघान ।,

ਸ੍ਰਉਨ ਸਮੂਹ ਸਮਾਇ ਗਏ ਬਹੁਰੋ ਸੁ ਭਏ ਹਤਿ ਫੇਰਿ ਲਏ ਹੈ ॥
स्रउन समूह समाइ गए बहुरो सु भए हति फेरि लए है ॥

सर्वेषां नवजातानां रक्तविजानां माध्यमेन हताः, अद्यापि अधिकाः रक्तविजाः उत्थिताः, चण्डी तान् सर्वान् मारितवान्।

ਬਾਰਿਦ ਧਾਰ ਪਰੈ ਧਰਨੀ ਮਾਨੋ ਬਿੰਬਰ ਹ੍ਵੈ ਮਿਟ ਕੈ ਜੁ ਗਏ ਹੈ ॥੧੫੮॥
बारिद धार परै धरनी मानो बिंबर ह्वै मिट कै जु गए है ॥१५८॥

ते सर्वे म्रियन्ते पुनर्जन्मः यथा वर्षा उत्पन्नाः बुदबुदाः ततः सद्यः विलुप्ताः भवन्ति।158.,

ਜੇਤਕ ਸ੍ਰਉਨ ਕੀ ਬੂੰਦ ਗਿਰੈ ਰਨਿ ਤੇਤਕ ਸ੍ਰਉਨਤ ਬਿੰਦ ਹ੍ਵੈ ਆਈ ॥
जेतक स्रउन की बूंद गिरै रनि तेतक स्रउनत बिंद ह्वै आई ॥

रक्तविजस्य रक्तबिन्दवः भूमौ पतन्ति तावत् रक्तविजाः भवन्ति ।,

ਮਾਰ ਹੀ ਮਾਰ ਪੁਕਾਰਿ ਹਕਾਰ ਕੈ ਚੰਡਿ ਪ੍ਰਚੰਡਿ ਕੇ ਸਾਮੁਹਿ ਧਾਈ ॥
मार ही मार पुकारि हकार कै चंडि प्रचंडि के सामुहि धाई ॥

उच्चैः उद्घोष्य तां हहि, हहि , ते राक्षसाः चण्डी इत्यस्य पुरतः धावन्ति।,

ਪੇਖਿ ਕੈ ਕੌਤੁਕ ਤਾ ਛਿਨ ਮੈ ਕਵਿ ਨੇ ਮਨ ਮੈ ਉਪਮਾ ਠਹਰਾਈ ॥
पेखि कै कौतुक ता छिन मै कवि ने मन मै उपमा ठहराई ॥

तस्मिन् एव क्षणे एतत् दृश्यं दृष्ट्वा कविः एतां तुलनां कल्पितवान् ।

ਮਾਨਹੁ ਸੀਸ ਮਹਲ ਕੇ ਬੀਚ ਸੁ ਮੂਰਤਿ ਏਕ ਅਨੇਕ ਕੀ ਝਾਈ ॥੧੫੯॥
मानहु सीस महल के बीच सु मूरति एक अनेक की झाई ॥१५९॥

काच-प्रासादे एकमेव आकृतिं गुणयित्वा एवं दृश्यते इति।१५९.,

ਸ੍ਰਉਨਤ ਬਿੰਦ ਅਨੇਕ ਉਠੇ ਰਨਿ ਕ੍ਰੁਧ ਕੈ ਜੁਧ ਕੋ ਫੇਰ ਜੁਟੈ ਹੈ ॥
स्रउनत बिंद अनेक उठे रनि क्रुध कै जुध को फेर जुटै है ॥

बहवः रक्तविजाः उत्तिष्ठन्ति क्रुद्धाः च युद्धं कुर्वन्ति।,

ਚੰਡਿ ਪ੍ਰਚੰਡਿ ਕਮਾਨ ਤੇ ਬਾਨ ਸੁ ਭਾਨੁ ਕੀ ਅੰਸ ਸਮਾਨ ਛੁਟੈ ਹੈ ॥
चंडि प्रचंडि कमान ते बान सु भानु की अंस समान छुटै है ॥

चण्डीस्य उग्रधनुः सूर्यकिरण इव बाणाः ।,

ਮਾਰਿ ਬਿਦਾਰ ਦਏ ਸੁ ਭਏ ਫਿਰਿ ਲੈ ਮੁੰਗਰਾ ਜਿਮੁ ਧਾਨ ਕੁਟੈ ਹੈ ॥
मारि बिदार दए सु भए फिरि लै मुंगरा जिमु धान कुटै है ॥

चण्डी तान् हत्वा नाशयति स्म, परन्तु ते पुनः उत्तिष्ठन्ति स्म, देवी तान् हन्ति स्म यथा काष्ठमुसलेन मर्दितं धानम्।

ਚੰਡ ਦਏ ਸਿਰ ਖੰਡ ਜੁਦੇ ਕਰਿ ਬਿਲਨ ਤੇ ਜਨ ਬਿਲ ਤੁਟੈ ਹੈ ॥੧੬੦॥
चंड दए सिर खंड जुदे करि बिलन ते जन बिल तुटै है ॥१६०॥

चण्डी द्विधातुना खड्गेन तेषां शिरः विभक्तवती यथा मार्मेलसफलं वृक्षात् विच्छिद्यते।160.,

ਸ੍ਰਉਨਤ ਬਿੰਦ ਅਨੇਕ ਭਏ ਅਸਿ ਲੈ ਕਰਿ ਚੰਡਿ ਸੁ ਐਸੇ ਉਠੇ ਹੈ ॥
स्रउनत बिंद अनेक भए असि लै करि चंडि सु ऐसे उठे है ॥

उत्थाय बहवः रक्तविजाः खड्गहस्ताः एवं चण्डीम् प्रति गतवन्तः। रुधिरबिन्दोदयमानाः तादृशाः राक्षसाः वर्षा इव बाणवृष्टिं कुर्वन्ति।,

ਬੂੰਦਨ ਤੇ ਉਠਿ ਕੈ ਬਹੁ ਦਾਨਵ ਬਾਨਨ ਬਾਰਿਦ ਜਾਨੁ ਵੁਠੇ ਹੈ ॥
बूंदन ते उठि कै बहु दानव बानन बारिद जानु वुठे है ॥

रुधिरबिन्दोदयमानाः तादृशाः राक्षसाः वर्षा इव बाणवृष्टिं कुर्वन्ति।,

ਫੇਰਿ ਕੁਵੰਡਿ ਪ੍ਰਚੰਡਿ ਸੰਭਾਰ ਕੈ ਬਾਨ ਪ੍ਰਹਾਰ ਸੰਘਾਰ ਸੁਟੇ ਹੈ ॥
फेरि कुवंडि प्रचंडि संभार कै बान प्रहार संघार सुटे है ॥

चण्डी पुनः क्रूरं धनुः हस्ते गृहीत्वा बाणानां वॉली निहता सर्वान्।,

ਐਸੇ ਉਠੇ ਫਿਰਿ ਸ੍ਰਉਨ ਤੇ ਦੈਤ ਸੁ ਮਾਨਹੁ ਸੀਤ ਤੇ ਰੋਮ ਉਠੇ ਹੈ ॥੧੬੧॥
ऐसे उठे फिरि स्रउन ते दैत सु मानहु सीत ते रोम उठे है ॥१६१॥

रुधिरात् उत्तिष्ठन्ति राक्षसाः शीतऋतौ केशाः इव।।१६१।,

ਸ੍ਰਉਨਤ ਬਿੰਦ ਭਏ ਇਕਠੇ ਬਰ ਚੰਡਿ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕੇ ਘੇਰਿ ਲਇਓ ਹੈ ॥
स्रउनत बिंद भए इकठे बर चंडि प्रचंड के घेरि लइओ है ॥

अनेकाः रक्तविजाः समागताः बलेन च वेगेन चण्डीम्।,

ਚੰਡਿ ਅਉ ਸਿੰਘ ਦੁਹੂੰ ਮਿਲ ਕੈ ਸਬ ਦੈਤਨ ਕੋ ਦਲ ਮਾਰ ਦਇਓ ਹੈ ॥
चंडि अउ सिंघ दुहूं मिल कै सब दैतन को दल मार दइओ है ॥

देवीसिंहौ मिलित्वा एतानि सर्वाणि राक्षसबलानि हतानि।,

ਫੇਰਿ ਉਠੇ ਧੁਨਿ ਕੇ ਕਰਿ ਕੈ ਸੁਨਿ ਕੈ ਮੁਨਿ ਕੋ ਛੁਟਿ ਧਿਆਨੁ ਗਇਓ ਹੈ ॥
फेरि उठे धुनि के करि कै सुनि कै मुनि को छुटि धिआनु गइओ है ॥

दानवाः पुनः उत्थाय तादृशं उच्चैः स्वरं जनयन्ति स्म यत् ऋषीणां चिन्तनं भङ्गयति स्म।,

ਭੂਲ ਗਏ ਸੁਰ ਕੇ ਅਸਵਾਨ ਗੁਮਾਨ ਨ ਸ੍ਰਉਨਤ ਬਿੰਦ ਗਇਓ ਹੈ ॥੧੬੨॥
भूल गए सुर के असवान गुमान न स्रउनत बिंद गइओ है ॥१६२॥

देव्याः सर्वे प्रयत्नाः नष्टाः, परन्तु रक्तविजस्य गौरवः न न्यूनीकृतः।162.,

ਦੋਹਰਾ ॥
दोहरा ॥

दोहरा, ९.

ਰਕਤਬੀਜ ਸੋ ਚੰਡਿਕਾ ਇਉ ਕੀਨੋ ਬਰ ਜੁਧੁ ॥
रकतबीज सो चंडिका इउ कीनो बर जुधु ॥

एवं चण्डिका राक्तविजेन सह चतुर्थः, २.

ਅਗਨਤ ਭਏ ਦਾਨਵ ਤਬੈ ਕਛੁ ਨ ਬਸਾਇਓ ਕ੍ਰੁਧ ॥੧੬੩॥
अगनत भए दानव तबै कछु न बसाइओ क्रुध ॥१६३॥

राक्षसा असंख्याता भूत्वा देव्या क्रोधः निष्फलः | १६३., ९.

ਸ੍ਵੈਯਾ ॥
स्वैया ॥

स्वय्या, ९.

ਪੇਖਿ ਦਸੋ ਦਿਸ ਤੇ ਬਹੁ ਦਾਨਵ ਚੰਡਿ ਪ੍ਰਚੰਡ ਤਚੀ ਅਖੀਆ ॥
पेखि दसो दिस ते बहु दानव चंडि प्रचंड तची अखीआ ॥

दशदिक्षु बहूनां राक्षसान् दृष्ट्वा कोपेन रक्ता चण्डीः शक्तिशालिनः ।,

ਤਬ ਲੈ ਕੇ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਜੁ ਕਾਟ ਦਏ ਅਰਿ ਫੂਲ ਗੁਲਾਬ ਕੀ ਜਿਉ ਪਖੀਆ ॥
तब लै के क्रिपान जु काट दए अरि फूल गुलाब की जिउ पखीआ ॥

शत्रून् सर्वान् गुलामदल इव खड्गेन छिनत्।,

ਸ੍ਰਉਨ ਕੀ ਛੀਟ ਪਰੀ ਤਨ ਚੰਡਿ ਕੇ ਸੋ ਉਪਮਾ ਕਵਿ ਨੇ ਲਖੀਆ ॥
स्रउन की छीट परी तन चंडि के सो उपमा कवि ने लखीआ ॥

एको रक्तबिन्दुः देव्याः शरीरे पतितः, कविना तस्य तुलना एवं कल्पिता,

ਜਨੁ ਕੰਚਨ ਮੰਦਿਰ ਮੈ ਜਰੀਆ ਜਰਿ ਲਾਲ ਮਨੀ ਜੁ ਬਨਾ ਰਖੀਆ ॥੧੬੪॥
जनु कंचन मंदिर मै जरीआ जरि लाल मनी जु बना रखीआ ॥१६४॥

सुवर्णमन्दिरे रत्नकारः अलङ्कारेण रक्तरत्नं स्तम्भितवान् अस्ति।164.,

ਕ੍ਰੁਧ ਕੈ ਜੁਧ ਕਰਿਓ ਬਹੁ ਚੰਡਿ ਨੇ ਏਤੋ ਕਰਿਓ ਮਧੁ ਸੋ ਅਬਿਨਾਸੀ ॥
क्रुध कै जुध करिओ बहु चंडि ने एतो करिओ मधु सो अबिनासी ॥

क्रोधेन चण्डी दीर्घं युद्धं कृतवान्, यस्य सदृशं पूर्वं विष्णुना मधु., राक्षसैः सह चतुर्थं कृतम् आसीत्।

ਦੈਤਨ ਕੇ ਬਧ ਕਾਰਨ ਕੋ ਨਿਜ ਭਾਲ ਤੇ ਜੁਆਲ ਕੀ ਲਾਟ ਨਿਕਾਸੀ ॥
दैतन के बध कारन को निज भाल ते जुआल की लाट निकासी ॥

राक्षसानां नाशार्थं देवी ललाटात् अग्निज्वालाम् आकृष्य।,

ਕਾਲੀ ਪ੍ਰਤਛ ਭਈ ਤਿਹ ਤੇ ਰਨਿ ਫੈਲ ਰਹੀ ਭਯ ਭੀਰੁ ਪ੍ਰਭਾ ਸੀ ॥
काली प्रतछ भई तिह ते रनि फैल रही भय भीरु प्रभा सी ॥

तस्मात् ज्वालाद् काली प्रकटिता, कायरेषु भयवत् प्रसृता महिमा।,

ਮਾਨਹੁ ਸ੍ਰਿੰਗ ਸੁਮੇਰ ਕੋ ਫੋਰਿ ਕੈ ਧਾਰ ਪਰੀ ਧਰਿ ਪੈ ਜਮੁਨਾ ਸੀ ॥੧੬੫॥
मानहु स्रिंग सुमेर को फोरि कै धार परी धरि पै जमुना सी ॥१६५॥

सुमेरुशिखरं भङ्ग्य यमुना पतितः इव भासते .१६५.,

ਮੇਰੁ ਹਲਿਓ ਦਹਲਿਓ ਸੁਰਲੋਕੁ ਦਸੋ ਦਿਸ ਭੂਧਰ ਭਾਜਤ ਭਾਰੀ ॥
मेरु हलिओ दहलिओ सुरलोकु दसो दिस भूधर भाजत भारी ॥

सुमेरुः कम्पितः स्वर्गः भयभीतः अभवत् तथा च बृहत् पर्वताः सर्वेषु दशदिशेषु शीघ्रं गन्तुम् आरब्धवन्तः।,

ਚਾਲਿ ਪਰਿਓ ਤਿਹ ਚਉਦਹਿ ਲੋਕ ਮੈ ਬ੍ਰਹਮ ਭਇਓ ਮਨ ਮੈ ਭ੍ਰਮ ਭਾਰੀ ॥
चालि परिओ तिह चउदहि लोक मै ब्रहम भइओ मन मै भ्रम भारी ॥

चतुर्दशलोकेषु सर्वेषु महाकोलाहलोऽभवद्ब्रह्मस्य मनसि महती माया ।,

ਧਿਆਨ ਰਹਿਓ ਨ ਜਟੀ ਸੁ ਫਟੀ ਧਰਿ ਯੌ ਬਲਿ ਕੈ ਰਨ ਮੈ ਕਿਲਕਾਰੀ ॥
धिआन रहिओ न जटी सु फटी धरि यौ बलि कै रन मै किलकारी ॥

शिवस्य ध्यानावस्था भग्नं भूमौ च विस्फोटिता यदा महाबलेन काली उच्चैः उद्घोषयति स्म।,

ਦੈਤਨ ਕੇ ਬਧਿ ਕਾਰਨ ਕੋ ਕਰਿ ਕਾਲ ਸੀ ਕਾਲੀ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਸੰਭਾਰੀ ॥੧੬੬॥
दैतन के बधि कारन को करि काल सी काली क्रिपान संभारी ॥१६६॥

राक्षसानां वधार्थं काली मृत्युरूपं खड्गं हस्ते गृहीतवती।।166।,

ਦੋਹਰਾ ॥
दोहरा ॥

दोहरा, ९.

ਚੰਡੀ ਕਾਲੀ ਦੁਹੂੰ ਮਿਲਿ ਕੀਨੋ ਇਹੈ ਬਿਚਾਰ ॥
चंडी काली दुहूं मिलि कीनो इहै बिचार ॥

चण्डी च काली च मिलित्वा एतत् निर्णयं कृतवन्तौ,

ਹਉ ਹਨਿ ਹੋ ਤੂ ਸ੍ਰਉਨ ਪੀ ਅਰਿ ਦਲਿ ਡਾਰਹਿ ਮਾਰਿ ॥੧੬੭॥
हउ हनि हो तू स्रउन पी अरि दलि डारहि मारि ॥१६७॥

अहं राक्षसान् हनिष्यामि त्वं च तेषां रक्तं पिबसि, एवं वयं सर्वान् शत्रून् हन्ति १६७।

ਸ੍ਵੈਯਾ ॥
स्वैया ॥

स्वय्या, ९.

ਕਾਲੀ ਅਉ ਕੇਹਰਿ ਸੰਗਿ ਲੈ ਚੰਡਿ ਸੁ ਘੇਰੇ ਸਬੈ ਬਨ ਜੈਸੇ ਦਵਾ ਪੈ ॥
काली अउ केहरि संगि लै चंडि सु घेरे सबै बन जैसे दवा पै ॥

कलिं सिंहं च गृहीत्वा चण्डी सर्वान् रक्तविजान् वने इव वने।,

ਚੰਡਿ ਕੇ ਬਾਨਨ ਤੇਜ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੇ ਦੈਤ ਜਰੈ ਜੈਸੇ ਈਟ ਅਵਾ ਪੈ ॥
चंडि के बानन तेज प्रभाव ते दैत जरै जैसे ईट अवा पै ॥

चण्डीबाणबलेन दानवाः भट्टे इष्टका इव दग्धाः ।,