हे कृष्ण ! केन त्वां मया सह युद्धं कर्तुं प्रेरितम्?, युद्धक्षेत्रात् च न पलायते
इदानीं किं त्वां हनिष्यामि ? मम हृदयं बहु दुःखितं (भवतः कृते)।
“हृदये दया उत्पन्ना तस्मादहं किं त्वां हन्ति । तव मृत्युं श्रुत्वा सर्वे मित्राणि अपि क्षणमात्रेण म्रियन्ते” १६४७ ।
इति श्रुत्वा श्रीकृष्णः धनुषं बाणं च गृहीत्वा क्रुद्धः भूत्वा खरागसिंहस्य पुरतः स्थितवान्।
एतादृशं वार्तालापं श्रुत्वा कृष्णः क्रुद्धः खड़गसिंहस्य उपरि पतितः, कविस्य मते सः गृहद्वयं (अति अल्पकालं) यावत् युद्धं निरन्तरं कृतवान् ।
क्वचिदपि कृष्णेन क्वचिच्च राजा परं रथात् पतितम् |
दृष्ट्वा वादकाः राजानं कृष्णं च स्तुवन् ॥१६४८॥
अस्मिन् पार्श्वे कृष्णः रथम् आरुह्य अपरतः राजा खड़गसिंहः स्वयानम् आरुह्य
राजा क्रुद्धः खड्गं स्कन्धात् बहिः आकृष्य
पाण्डवसेना च क्रोधात् प्रज्वलिता ।
अस्त्रबाहुशब्दो वेदमन्त्रपाठ इति भासते ॥१६४९॥
दुर्योधनस्य सैन्यं दृष्ट्वा राजा बाणवृष्टिम् अकरोत् |
बहून् योद्धान् रथान् हर्त्वा प्रसृत्य यमालयम् |
भीष्म पिता द्रोणाचार्यादयः योद्धा युद्धात् पलायिताः, न कश्चित् तिष्ठति (राजस्य पुरतः)।
भीष्म, द्रोण इत्यादयः योद्धाः युद्धक्षेत्रात् पलायिताः, विजयस्य सर्वान् आशां त्यक्त्वा, ते पुनः खरागसिंहस्य पुरतः न आगतवन्तः।१६५०।
दोहरा
द्रोणाचार्यस्य पुत्रः (अश्वस्थमः) कर्णः ('भानुज') कृपाचार्यः च पलायिताः न कश्चित् सहितवान्।
तेषां सहनशक्तिं त्यक्त्वा द्रोणपुत्रः सूर्यकृपाचार्यपुत्रः घोरं युद्धं दृष्ट्वा भूर्श्र्वादुर्योधनमपि पलायितवान्।1651।।1651।।
स्वय्या
सर्वान् पलायमानान् दृष्ट्वा युधिष्ठरो श्रीकृष्णं गत्वा अवदत्।
तान् सर्वान् पलायमानान् दृष्ट्वा युधिष्ठरः कृष्णं प्राह – “अयं राजा अतीव शक्तिशालिनः, न केनापि न निवर्तते
कर्ण, भीष्म पीताम, द्रोणाचार्य, कृपाचार्य, अर्जन तथा भीम सैन आदि हम (सर्व) महायुद्ध किया।
“अस्माभिः तेन सह घोरं युद्धं कृतम्, करणं, भीषं, द्रोणं, कृपाचार्यम्, अर्जुनं, भीमम् इत्यादीन् स्वेन सह नीतवन्तः परन्तु सः युद्धात् किञ्चित् अपि न विमुखः अभवत् अतः अस्माभिः सर्वैः आत्मसमर्पणं कर्तव्यम् आसीत्।१६५२।
भीष्मः कर्णः दुर्योधनः भीमसेनः च बहु युद्धं कृतवन्तः।
“भीषं, करण, दुर्योधन, भीम इत्यादयः निरन्तरम् अकुर्वन् बलरामः, क्रात्वर्मा, सत्यक इत्यादयः अपि तेषां मनसि अत्यन्तं क्रुद्धाः अभवन्
“सर्वे योद्धाः पराजिताः भवन्ति
हे भगवन् ! किं तव मनसि इदानीं, यत् त्वं कर्तुम् इच्छसि? इदानीं सर्वे योद्धाः पलायन्ते, अधुना अस्माकं नियन्त्रणं नास्ति”1653.
रुद्रादीनां गणाः सर्वे ये तत्र आसन् अन्ये च सर्वे देवाः ये आसन्, ते सर्वे मिलित्वा राजा खड़गसिंहस्य उपरि पतितवन्तः
आगच्छन्तः सर्वान् दृष्ट्वा अयं योद्धा महाबलः धनुषः आकृष्य सर्वान्
क्षतविक्षताः केचन पतिताः केचन भयभीताः पलायिताः
अभयेन युद्धं कृतवन्तः योद्धाः अन्ते राज्ञा हताः।1654।
सूर्य-कुबेर-गरुड-आदिषु विजयं प्राप्य राजा गणेशं क्षतम् अकरोत्, अचेतनं च कृतवान्
गणेशं भूमौ पतितं दृष्ट्वा वरुणसूर्यचन्द्रमा पलायितौ |
शिवसदृशः वीरः अपि जगाम राज्ञः पुरतः न आगतः |
यः कश्चित् राज्ञः पुरतः आगतः स क्रुद्धः स राजा हस्तप्रहारेन भूमौ पतितः।1655।
दोहरा
ब्रह्मा कृष्णं प्राह त्वं धर्मस्य स्वामी
” तस्मिन्नेव काले च शिवः ब्रह्माणं स्मितमब्रवीत्,१६५६
स्वय्या
“अस्मादृशाः बहवः महाबलाः योद्धवः राज्ञा सह वीरतया युद्धं कृतवन्तः, परन्तु कोऽपि तं मारयितुं न शक्तवान्
” अथ शिवः ब्रह्माम् अग्रे उक्तवान् ।
“इन्द्रयमश्चास्माभिः सर्वैः राज्ञा सह घोरं युद्धम्
चतुर्दशलोकसेना भयभीता न तु राज्ञः शक्तिः किञ्चिदपि न क्षीणा” १६५७ ।
दोहरा
अत्र ब्रह्मा ('पङ्कज-पुट') शिवः ('त्रिनैन्') च चिन्तयन्ति
एवं ब्रह्मशिवौ परामर्शं कुर्वन्तौ परतः परतः सूर्यास्तं चन्द्रोत्थितः निशा च पतितः।1658।
चौपाई
उभौ सेनौ अतीव विक्षिप्तौ अभवताम्