श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 726


ਧ੍ਰਿਸਟੁ ਦ੍ਰੁਮਨੁਜਾ ਪ੍ਰਿਥਮ ਕਹਿ ਪੁਨਿ ਪਤਿ ਸਬਦ ਬਖਾਨ ॥
ध्रिसटु द्रुमनुजा प्रिथम कहि पुनि पति सबद बखान ॥

प्रथमं 'धृस्तु द्रुमनुजा' (द्रौपदी) इति वदन्तु ततः 'पति' इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਅਨੁਜ ਉਚਰਿ ਸੂਤਰਿ ਉਚਰਿ ਨਾਮ ਬਾਨ ਕੇ ਜਾਨ ॥੧੮੧॥
अनुज उचरि सूतरि उचरि नाम बान के जान ॥१८१॥

मुख्यतया धारिष्दायुमञ्जशब्दं वदन्, ततः “पतिः अनुजश्च” इति शब्दान् योजयित्वा तदनन्तरं “सुतरी” इति वदन् बाणनामानि ज्ञायन्ते।१८१।

ਦ੍ਰੁਪਤ ਦ੍ਰੋਣ ਰਿਪੁ ਪ੍ਰਿਥਮ ਕਹਿ ਜਾ ਕਹਿ ਪਤਿ ਪੁਨਿ ਭਾਖਿ ॥
द्रुपत द्रोण रिपु प्रिथम कहि जा कहि पति पुनि भाखि ॥

प्रथमं 'द्रुपत' 'द्रोण रिपु' इति वदन्तु ततः 'जा' 'पति' इति शब्दानाम् उच्चारणं कुर्वन्तु ।

ਅਨੁਜ ਉਚਰਿ ਸੂਤਰਿ ਉਚਰਿ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਰਾਖੁ ॥੧੮੨॥
अनुज उचरि सूतरि उचरि नाम बान लखि राखु ॥१८२॥

द्रुपद-द्रोण-रिपु-शब्दान् उच्चारयित्वा”, ततः “जा” इति शब्दं योजयित्वा तदनन्तरं “पति-अनुज-सूतरी” इति वचनं वदन् बाणस्य अनेकानि नामानि ज्ञायन्ते।१८२।

ਪ੍ਰਿਥਮ ਨਾਮ ਲੈ ਦ੍ਰੁਪਤ ਕੋ ਜਾਮਾਤਾ ਪੁਨਿ ਭਾਖਿ ॥
प्रिथम नाम लै द्रुपत को जामाता पुनि भाखि ॥

प्रथमं 'द्रुपत्' इति नाम गृहीत्वा ततः 'जमाता' (जामाता) इति शब्दं वदन्तु।

ਅਨੁਜ ਉਚਰ ਸੂਤਰਿ ਉਚਰਿ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਰਾਖੁ ॥੧੮੩॥
अनुज उचर सूतरि उचरि नाम बान लखि राखु ॥१८३॥

आदौ द्रुपद् इति नाम उच्चारयित्वा ततः “जमाता, अनुज, सुतारी च” इति वचनं वदन् बाणस्य अनेकानि नामानि ज्ञायन्ते।183.

ਪ੍ਰਿਥਮ ਦ੍ਰੋਣ ਕੋ ਨਾਮ ਲੈ ਅਰਿ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰਿ ॥
प्रिथम द्रोण को नाम लै अरि पद बहुरि उचारि ॥

प्रथमं 'द्रोण' इति नाम गृहीत्वा, ततः 'अरि' इति शब्दं पठन्तु ।

ਭਗਨੀ ਕਹਿ ਪਤਿ ਭ੍ਰਾਤ ਕਹਿ ਸੂਤਰਿ ਬਾਨ ਬਿਚਾਰ ॥੧੮੪॥
भगनी कहि पति भ्रात कहि सूतरि बान बिचार ॥१८४॥

"द्रोणः" इति नाम उच्चारयित्वा, “अरि” इति योजयित्वा ततः “भगिनी, पति, भरत, सुतारी” इति वचनं वदन् बाणनामानि ज्ञायन्ते।१८४।

ਅਸੁਰ ਰਾਜ ਸੁਤਾਤ ਕਰਿ ਬਿਸਿਖ ਬਾਰਹਾ ਬਾਨ ॥
असुर राज सुतात करि बिसिख बारहा बान ॥

असुर राज सुतान्त कारी' (रावण पुत्र नाशक) बिसाख, बरहा (पंखधारी) बाण, ८.

ਤੂਨੀਰਪ ਦੁਸਟਾਤ ਕਰਿ ਨਾਮ ਤੀਰ ਕੇ ਜਾਨ ॥੧੮੫॥
तूनीरप दुसटात करि नाम तीर के जान ॥१८५॥

रावणस्य नाशकः इन्द्रशत्रुः हे मेघविदारकः सर्वविधविपत्तिविनाशकः तिर (बाण) इति नाम्ना उच्यते।१८५।

ਮਾਦ੍ਰੀ ਸਬਦ ਪ੍ਰਿਥਮੇ ਕਹੋ ਸੁਤ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
माद्री सबद प्रिथमे कहो सुत पद बहुरि बखान ॥

प्रथमं माद्रीशब्दं वदन्तु, ततः सूतशब्दं वदन्तु।

ਅਗ੍ਰ ਅਨੁਜ ਸੂਤਰਿ ਉਚਰਿ ਸਰ ਕੇ ਨਾਮ ਪਛਾਨ ॥੧੮੬॥
अग्र अनुज सूतरि उचरि सर के नाम पछान ॥१८६॥

मुख्यतया "माआद्रा" इति शब्दस्य उच्चारणं कृत्वा, ततः "सुत" इति शब्दं वदन् ततः "अनुजः सतारी च" इति शब्दं योजयित्वा बाणस्य नाम ज्ञायते।१८६।

ਸੁਗ੍ਰੀਵ ਕੋ ਪ੍ਰਿਥਮ ਕਹਿ ਅਰਿ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
सुग्रीव को प्रिथम कहि अरि पद बहुरि बखान ॥

प्रथमं सुग्रीवशब्दं वदन्तु, ततः अरिशब्दं वदन्तु।

ਸਕਲ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀ ਬਾਨ ਕੇ ਲੀਜਹੁ ਚਤੁਰ ਪਛਾਨ ॥੧੮੭॥
सकल नाम स्री बान के लीजहु चतुर पछान ॥१८७॥

मुख्यतया “सुग्रीव” इति शब्दं उच्चारयन्, ततः “अरि” इति शब्दं योजयित्वा बुद्धिमान् जनाः बानस्य सर्वाणि नामानि परिचिनुवन्ति।१८७।

ਦਸ ਗ੍ਰੀਵ ਦਸ ਕੰਠ ਭਨਿ ਅਰਿ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰ ॥
दस ग्रीव दस कंठ भनि अरि पद बहुरि उचार ॥

प्रथमं 'दुस् ग्रिव', 'दुस कण्ठ' इति वचनं वदतु। ततः 'अरि' इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਸਕਲ ਨਾਮ ਏਹ ਬਾਨ ਕੇ ਲੀਜਹੁ ਚਤੁਰ ਸੁਧਾਰ ॥੧੮੮॥
सकल नाम एह बान के लीजहु चतुर सुधार ॥१८८॥

“दासग्रीवं दस्कान्तं च” इति वचनं उच्चारयन्तः, ततः “अरि” इति वचनं कृत्वा, ज्ञानिनः बाणनामानि सम्यक् ज्ञातवन्तः।१८८।

ਪ੍ਰਿਥਮ ਜਟਾਯੁ ਬਖਾਨ ਕੈ ਅਰਿ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
प्रिथम जटायु बखान कै अरि पद बहुरि बखान ॥

प्रथमं जटायुशब्दं वदन्तु ततः अरिशब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु ।

ਰਿਪੁ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰੀਯੈ ਸਰ ਕੇ ਨਾਮ ਪਛਾਨ ॥੧੮੯॥
रिपु पद बहुरि उचारीयै सर के नाम पछान ॥१८९॥

मुख्यतया जटायो इति शब्दस्य उच्चारणं कृत्वा ततः ततः “अरी रिपु” इति शब्दं योजयित्वा बानस्य नाम ज्ञायते।१८९।

ਰਾਵਨ ਰਸਾਸੁਰ ਪ੍ਰਿਥਮ ਭਨਿ ਅੰਤਿ ਸਬਦ ਅਰਿ ਦੇਹੁ ॥
रावन रसासुर प्रिथम भनि अंति सबद अरि देहु ॥

प्रथमं 'रावण' शब्दं 'रससुर' (रसिक असुर) इति वदन्तु अन्ते 'अरि' इति शब्दं स्थापयन्तु।

ਸਕਲ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀ ਬਾਨ ਕੇ ਚੀਨ ਚਤੁਰ ਚਿਤਿ ਲੇਹੁ ॥੧੯੦॥
सकल नाम स्री बान के चीन चतुर चिति लेहु ॥१९०॥

आदौ “राजेश्वर रावण” इति उक्त्वा अन्ते “अरि” इति योजयित्वा बाणस्य सर्वाणि नामानि ज्ञायन्ते।१९०।

ਪ੍ਰਿਥਮ ਮੇਘ ਕੇ ਨਾਮ ਲੈ ਅੰਤ ਸਬਦ ਧੁਨਿ ਦੇਹੋ ॥
प्रिथम मेघ के नाम लै अंत सबद धुनि देहो ॥

प्रथमं 'मेघ' इति नाम गृहीत्वा अन्ते 'धुनी' इति शब्दं स्थापयतु।

ਪਿਤਾ ਉਚਰਿ ਅਰਿ ਸਬਦ ਕਹੁ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਲੇਹੁ ॥੧੯੧॥
पिता उचरि अरि सबद कहु नाम बान लखि लेहु ॥१९१॥

आदौ मेघनादस्य नामकरणं कृत्वा ततः “पिता अरि” इति शब्दं योजयित्वा बाणनामानि भाषन्ते।१९१।

ਮੇਘਨਾਦ ਭਨ ਜਲਦਧੁਨਿ ਪੁਨਿ ਘਨਨਿਸਨ ਉਚਾਰਿ ॥
मेघनाद भन जलदधुनि पुनि घननिसन उचारि ॥

मेघनाद, जलाधुनी, घन्नीसन (वैकल्पिक ध्वनि) शब्दों के कहने द्वारा

ਪਿਤ ਕਹਿ ਅਰਿ ਕਹਿ ਬਾਣ ਕੇ ਲੀਜਹੁ ਨਾਮ ਸੁ ਧਾਰ ॥੧੯੨॥
पित कहि अरि कहि बाण के लीजहु नाम सु धार ॥१९२॥

मेघनादशब्दं ततः “जल्धिध्वनिशब्दं” उक्त्वा ततः धननिशानशब्दान् उच्चारयित्वा तदनन्तरं “पिता अरि” इति शब्दान् योजयित्वा बाणनामानि उच्यन्ते।१९२।

ਅੰਬੁਦ ਧੁਨਿ ਭਨਿ ਨਾਦ ਘਨ ਪੁਨਿ ਪਿਤ ਸਬਦ ਉਚਾਰਿ ॥
अंबुद धुनि भनि नाद घन पुनि पित सबद उचारि ॥

अम्बुद धुनि, घन नाद (मेघनाद का नाम) शब्द कहकर पिठ्ठ शब्द का उच्चारण करें।

ਅਰਿ ਪਦਿ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨੀਯੈ ਸਰ ਕੇ ਨਾਮ ਵਿਚਾਰ ॥੧੯੩॥
अरि पदि बहुरि बखानीयै सर के नाम विचार ॥१९३॥

“अम्बुद्धं ध्वनिं च” इति वचनं उच्चारयित्वा, ततः नाद्घनम् इति उक्त्वा तदनन्तरं “पीता च अरि” इति शब्दान् योजयित्वा बाणनामानि विचार्य ज्ञायन्ते।१९३।

ਧਾਰਾਧਰ ਪਦ ਪ੍ਰਿਥਮ ਕਹਿ ਧੁਨਿ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨਿ ॥
धाराधर पद प्रिथम कहि धुनि पद बहुरि बखानि ॥

प्रथमं 'धारधर' (परिवर्तनम्) शब्दं वदन्तु ततः 'धुनी' इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਪਿਤ ਕਹਿ ਅਰਿ ਸਬਦੋ ਉਚਰਿ ਨਾਮ ਬਾਨ ਕੇ ਜਾਨ ॥੧੯੪॥
पित कहि अरि सबदो उचरि नाम बान के जान ॥१९४॥

मुख्यतया “धाराधार्र्” इति शब्दं वदन्, ततः “ध्वनी, पीता, अरि” इति शब्दान् योजयित्वा बाणनामानि ज्ञायन्ते।१९४।

ਪ੍ਰਿਥਮ ਸਬਦ ਕੇ ਨਾਮ ਲੈ ਪਰਧ੍ਵਨਿ ਪੁਨਿ ਪਦ ਦੇਹੁ ॥
प्रिथम सबद के नाम लै परध्वनि पुनि पद देहु ॥

प्रथमं 'सब्द' (आकाशम्) इति नाम गृहीत्वा ततः 'पर्ध्वनि' (परिवर्तनम्) इति शब्दं योजयन्तु ।

ਧੁਨਿ ਉਚਾਰਿ ਅਰਿ ਉਚਰੀਯੈ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਲੇਹੁ ॥੧੯੫॥
धुनि उचारि अरि उचरीयै नाम बान लखि लेहु ॥१९५॥

मुख्यतया “शाबादः” इति नामानि उच्चारयित्वा, ततः परधानशब्दं वदन् तदनन्तरं “ध्वनिः अरिश्च” इति शब्दान् योजयित्वा बाणनामानि उच्यन्ते।१९५।

ਜਲਦ ਸਬਦ ਪ੍ਰਿਥਮੈ ਉਚਰਿ ਨਾਦ ਸਬਦ ਪੁਨਿ ਦੇਹੁ ॥
जलद सबद प्रिथमै उचरि नाद सबद पुनि देहु ॥

प्रथमं 'जलाद' इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु, ततः 'नाद' इति शब्दं योजयन्तु।

ਪਿਤਾ ਉਚਰਿ ਅਰਿ ਉਚਰੀਯੈ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਲੇਹੁ ॥੧੯੬॥
पिता उचरि अरि उचरीयै नाम बान लखि लेहु ॥१९६॥

मुख्यतया “जलाधः” इति शब्दं वदन्, ततः “नादः” इति शब्दं योजयित्वा, ततः “पिता अरि” इति शब्दान् उच्चारयित्वा बाणस्य नाम ज्ञायते।१९६।

ਪ੍ਰਿਥਮ ਨੀਰ ਕੇ ਨਾਮ ਲੈ ਧਰ ਧੁਨਿ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
प्रिथम नीर के नाम लै धर धुनि बहुरि बखान ॥

'नीर' इति नामकरणेन प्रथमं 'धार' धूनी इति वचनं वदतु।

ਤਾਤ ਆਦਿ ਅੰਤ ਅਰਿ ਉਚਰਿ ਨਾਮ ਬਾਨ ਕੇ ਜਾਨ ॥੧੯੭॥
तात आदि अंत अरि उचरि नाम बान के जान ॥१९७॥

आदौ “पाणी” (जलम्) इति नामानि उच्चारयित्वा ततः “धार” इति शब्दं योजयित्वा आदौ “ताट्” इति शब्दमपि उक्त्वा अन्ते “अरि” इति शब्दं योजयित्वा बाणनामानि ज्ञायन्ते।१९७ .

ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਿਥਮ ਉਚਾਰਿ ਕੈ ਧਰ ਪਦ ਬਹੁਰੋ ਦੇਹ ॥
धारा प्रिथम उचारि कै धर पद बहुरो देह ॥

प्रथमस्य 'धारा' (शब्दस्य) उच्चारणेन, ततः 'धार' इति शब्दं योजयतु।

ਪਿਤ ਕਹਿ ਅਰਿ ਪਦ ਉਚਰੌ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਲੇਹੁ ॥੧੯੮॥
पित कहि अरि पद उचरौ नाम बान लखि लेहु ॥१९८॥

आदौ “धर्म” इति जगत् उच्चारयित्वा ततः “धर” इति शब्दं योजयित्वा पश्चात् “पिता अरि” इति उक्त्वा बाणनामानि उच्चारयन्ति।१९८।

ਨੀਰ ਬਾਰਿ ਜਲ ਧਰ ਉਚਰਿ ਧੁਨਿ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨਿ ॥
नीर बारि जल धर उचरि धुनि पद बहुरि बखानि ॥

(प्रथम) नीर, बारी, जल शब्दों का उच्चारण करें, ततः 'धार' शब्द बोले, ततः 'धुनी' शब्द बोले।

ਤਾਤ ਉਚਰਿ ਅਰਿ ਉਚਰੀਯੈ ਨਾਮ ਬਾਨ ਪਹਿਚਾਨ ॥੧੯੯॥
तात उचरि अरि उचरीयै नाम बान पहिचान ॥१९९॥

“नीर, वरी, जलधर” इति शब्दं उच्चारयित्वा ततः “धवनी, तात, अरि” इति वचनं वदन् बाणनामानि ज्ञायन्ते।199.

ਪਾਨੀ ਪ੍ਰਿਥਮ ਉਚਾਰਿ ਕੈ ਧਰ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
पानी प्रिथम उचारि कै धर पद बहुरि बखान ॥

प्रथमं पाणिशब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु, ततः 'धार'शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਧੁਨਿ ਪਿਤ ਅਰਿ ਕਹਿ ਬਾਨ ਕੇ ਲੀਜਹੁ ਨਾਮ ਪਛਾਨ ॥੨੦੦॥
धुनि पित अरि कहि बान के लीजहु नाम पछान ॥२००॥

मुख्यतया “पानी” (जलम्) इति शब्दस्य उच्चारणं कृत्वा ततः “धार” इति योजयित्वा तदनन्तरं “ध्वन्त, पीता इत्यादिशब्दान् वदन् बाणस्य नामानि परिचिनुत।२००।

ਘਨ ਸੁਤ ਪ੍ਰਿਥਮ ਬਖਾਨਿ ਕੈ ਧਰ ਧੁਨਿ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
घन सुत प्रिथम बखानि कै धर धुनि बहुरि बखान ॥

प्रथमं घन सूत इति वदन्, ततः 'धार', 'धुनी' इति शब्दान् पठतु।

ਤਾਤ ਉਚਰਿ ਅਰਿ ਉਚਰੀਯੈ ਸਰ ਕੇ ਨਾਮ ਪਛਾਨ ॥੨੦੧॥
तात उचरि अरि उचरीयै सर के नाम पछान ॥२०१॥

जगत् “घनसूत” इति मुख्यतया वदन्, ततः “धार, तात, अरि” इति शब्दान् योजयित्वा उच्चारयन् बाणनामानि ज्ञायन्ते।२०१।

ਆਬਦ ਧੁਨਿ ਕਹਿ ਪਿਤ ਉਚਰਿ ਅਰਿ ਤੇ ਗੁਨਨ ਨਿਧਾਨ ॥
आबद धुनि कहि पित उचरि अरि ते गुनन निधान ॥

हे सद्गुणी न्यायाधीश ! (प्रथमम्) 'अब्द धुनि' (जलपुटस्य शब्दः) इति वदन्तु (ततः) 'पिठ्' 'अरि' इति शब्दानाम् उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਸਕਲ ਨਾਮ ਏ ਬਾਨ ਕੇ ਲੀਜਹੁ ਹ੍ਰਿਦੈ ਪਛਾਨ ॥੨੦੨॥
सकल नाम ए बान के लीजहु ह्रिदै पछान ॥२०२॥

अम्बुद्ध ध्वनीं उच्चारयन्, ततः जगत् “पिता” इति वदन्, हे सद्गुणीजनाः! मनसि बाणनामानि सर्वाणि परिचिनुहि।२०२।

ਧਾਰ ਬਾਰਿ ਕਹਿ ਉਚਰਿ ਕੈ ਧਰ ਧੁਨਿ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
धार बारि कहि उचरि कै धर धुनि बहुरि बखान ॥

प्रथमं 'धार बारी' इति वदन् (ततः) 'धार' 'धुनि' च उच्चारयतु।

ਤਾਤ ਉਚਰਿ ਅਰਿ ਉਚਰੀਯੈ ਨਾਮ ਬਾਨ ਕੇ ਜਾਨ ॥੨੦੩॥
तात उचरि अरि उचरीयै नाम बान के जान ॥२०३॥

“धारं च वारिं च” इति वचनं उच्चारयित्वा ततः परं धनं, ताट् च अरि इति वचनं कृत्वा योजयित्वा बाणनामानि ज्ञायन्ते।२०३।

ਨੀਰਦ ਪ੍ਰਿਥਮ ਉਚਾਰ ਕੇ ਧੁਨਿ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
नीरद प्रिथम उचार के धुनि पद बहुरि बखान ॥

प्रथमं 'निराद' (शब्दः) ततः 'धूनि' पदस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਪਿਤ ਕਹਿ ਅਰਿ ਕਹਿ ਬਾਨ ਕੇ ਲੀਜਹੁ ਨਾਮ ਪਛਾਨ ॥੨੦੪॥
पित कहि अरि कहि बान के लीजहु नाम पछान ॥२०४॥

आदौ “नीरद्” इति शब्दं वदन्, ततः “ध्वनी, पीता, अरि” इति शब्दान् उच्चारयित्वा योजयित्वा बाणनामानि ज्ञायन्ते।२०४।