श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 204


ਨਰਾਜ ਛੰਦ ॥
नराज छंद ॥

नाराज स्तन्जा

ਨਚਿੰਤ ਭੂਪ ਚਿੰਤ ਧਾਮ ਰਾਮ ਰਾਇ ਆਇ ਹੈਂ ॥
नचिंत भूप चिंत धाम राम राइ आइ हैं ॥

हे राजन् ! सर्वचिन्तां त्यक्त्वा गृहं गच्छ, राजा रामः तव गृहम् आगमिष्यति

ਦੁਰੰਤ ਦੁਸਟ ਜੀਤ ਕੈ ਸੁ ਜੈਤ ਪਤ੍ਰ ਪਾਇ ਹੈਂ ॥
दुरंत दुसट जीत कै सु जैत पत्र पाइ हैं ॥

अत्याचारिणः जित्वा सर्वेभ्यः विजयकर्म बोटयति

ਅਖਰਬ ਗਰਬ ਜੇ ਭਰੇ ਸੁ ਸਰਬ ਗਰਬ ਘਾਲ ਹੈਂ ॥
अखरब गरब जे भरे सु सरब गरब घाल हैं ॥

अहङ्कारिणां अभिमानं भग्नं करिष्यति

ਫਿਰਾਇ ਛਤ੍ਰ ਸੀਸ ਪੈ ਛਤੀਸ ਛੋਣ ਪਾਲ ਹੈਂ ॥੩੯॥
फिराइ छत्र सीस पै छतीस छोण पाल हैं ॥३९॥

शिरसि राजवितानं कृत्वा सर्वान् धारयिष्यति।३९।

ਅਖੰਡ ਖੰਡ ਖੰਡ ਕੈ ਅਡੰਡ ਡੰਡ ਦੰਡ ਹੈਂ ॥
अखंड खंड खंड कै अडंड डंड दंड हैं ॥

सः वीर्यवान् तिरस्कृत्य तान् दण्डयिष्यति, येषां दण्डः अद्यपर्यन्तं कोऽपि न शक्तवान्

ਅਜੀਤ ਜੀਤ ਜੀਤ ਕੈ ਬਿਸੇਖ ਰਾਜ ਮੰਡ ਹੈਂ ॥
अजीत जीत जीत कै बिसेख राज मंड हैं ॥

अजेयान् जित्वा सर्वकलङ्कान् अपहृत्य स्वक्षेत्राणि विस्तारयिष्यति

ਕਲੰਕ ਦੂਰ ਕੈ ਸਭੈ ਨਿਸੰਕ ਲੰਕ ਘਾਇ ਹੈਂ ॥
कलंक दूर कै सभै निसंक लंक घाइ हैं ॥

सर्वकलङ्कान् हरेत्, लङ्कां च गर्वेण प्रहरति,

ਸੁ ਜੀਤ ਬਾਹ ਬੀਸ ਗਰਬ ਈਸ ਕੋ ਮਿਟਾਇ ਹੈਂ ॥੪੦॥
सु जीत बाह बीस गरब ईस को मिटाइ हैं ॥४०॥

अवश्यं लङ्कां जित्वा रावणं जित्वा अभिमानं भग्नं करिष्यति।।40।

ਸਿਧਾਰ ਭੂਪ ਧਾਮ ਕੋ ਇਤੋ ਨ ਸੋਕ ਕੋ ਧਰੋ ॥
सिधार भूप धाम को इतो न सोक को धरो ॥

हे राजन ! गृहं गच्छ, रत इव दुःखी मा भव

ਬੁਲਾਇ ਬਿਪ ਛੋਣ ਕੇ ਅਰੰਭ ਜਗ ਕੋ ਕਰੋ ॥
बुलाइ बिप छोण के अरंभ जग को करो ॥

हे राजन् ! चिन्तां त्यक्त्वा गृहं गत्वा ब्राह्मणान् आहूय यज्ञं आरभत।

ਸੁਣੰਤ ਬੈਣ ਰਾਵ ਰਾਜਧਾਨੀਐ ਸਿਧਾਰੀਅੰ ॥
सुणंत बैण राव राजधानीऐ सिधारीअं ॥

इति वचनं श्रुत्वा राजा दशरथः राजधानीम् अगच्छत् |

ਬੁਲਾਇ ਕੈ ਬਸਿਸਟ ਰਾਜਸੂਇ ਕੋ ਸੁਧਾਰੀਅੰ ॥੪੧॥
बुलाइ कै बसिसट राजसूइ को सुधारीअं ॥४१॥

इति वचः श्रुत्वा राजा स्वराजधानीम् आगत्य वसिष्ठमुनिम् आहूय राजसूययज्ञं कर्तुं निश्चितवान्।।41।।

ਅਨੇਕ ਦੇਸ ਦੇਸ ਕੇ ਨਰੇਸ ਬੋਲ ਕੈ ਲਏ ॥
अनेक देस देस के नरेस बोल कै लए ॥

राजा दशरथः देशानां सेनापतयः आहूतवान् |

ਦਿਜੇਸ ਬੇਸ ਬੇਸ ਕੇ ਛਿਤੇਸ ਧਾਮ ਆ ਗਏ ॥
दिजेस बेस बेस के छितेस धाम आ गए ॥

आमन्त्रयामास बहुदेशराजान् तथा च तत्र ब्राह्मणान् भिन्नवेषधारिणः।

ਅਨੇਕ ਭਾਤ ਮਾਨ ਕੈ ਦਿਵਾਨ ਬੋਲ ਕੈ ਲਏ ॥
अनेक भात मान कै दिवान बोल कै लए ॥

वजीरान् (दीवानान्) विविधान् सम्मानान् दत्त्वा आहूतवान्।

ਸੁ ਜਗ ਰਾਜਸੂਇ ਕੋ ਅਰੰਭ ਤਾ ਦਿਨਾ ਭਏ ॥੪੨॥
सु जग राजसूइ को अरंभ ता दिना भए ॥४२॥

राजा सर्वान् बहुधा सम्मानयन् राजसूययज्ञः आरब्धः।42।

ਸੁ ਪਾਦਿ ਅਰਘ ਆਸਨੰ ਅਨੇਕ ਧੂਪ ਦੀਪ ਕੈ ॥
सु पादि अरघ आसनं अनेक धूप दीप कै ॥

पादप्रक्षालनार्थं जलं मुद्रां धूपं दीपं दत्त्वा

ਪਖਾਰਿ ਪਾਇ ਬ੍ਰਹਮਣੰ ਪ੍ਰਦਛਣਾ ਬਿਸੇਖ ਦੈ ॥
पखारि पाइ ब्रहमणं प्रदछणा बिसेख दै ॥

ब्राह्मणानां पादौ प्रक्षाल्य आसनानि दत्त्वा धूपान् मृत्तिकादीपान् च दहन् राजा ब्राह्मणानां विशेषतया प्रदक्षिणं कृतवान्।

ਕਰੋਰ ਕੋਰ ਦਛਨਾ ਦਿਜੇਕ ਏਕ ਕਉ ਦਈ ॥
करोर कोर दछना दिजेक एक कउ दई ॥

प्रत्येकं (ब्राह्मणे) कोटिरूप्यकाणि दत्तवान्।

ਸੁ ਜਗ ਰਾਜਸੂਇ ਕੀ ਅਰੰਭ ਤਾ ਦਿਨਾ ਭਈ ॥੪੩॥
सु जग राजसूइ की अरंभ ता दिना भई ॥४३॥

सः प्रत्येकं ब्राह्मणाय कोटिकोटिमुद्राः धार्मिकदानरूपेण दत्तवान् एवं च राजसूययज्ञः आरभ्यते।43।

ਨਟੇਸ ਦੇਸ ਦੇਸ ਕੇ ਅਨੇਕ ਗੀਤ ਗਾਵਹੀ ॥
नटेस देस देस के अनेक गीत गावही ॥

देशानाम् नट-राजाः (अये जो) अनेकानि गीतानि गायन्ति स्म ।

ਅਨੰਤ ਦਾਨ ਮਾਨ ਲੈ ਬਿਸੇਖ ਸੋਭ ਪਾਵਹੀ ॥
अनंत दान मान लै बिसेख सोभ पावही ॥

विभिन्नदेशेभ्यः हास्यकलाकाराः, वादकाः च गीतं गातुं आरब्धवन्तः, विविधाः सम्मानाः च प्राप्य ते विशेषरूपेण सुस्थिताः आसन् ।

ਪ੍ਰਸੰਨਿ ਲੋਗ ਜੇ ਭਏ ਸੁ ਜਾਤ ਕਉਨ ਤੇ ਕਹੇ ॥
प्रसंनि लोग जे भए सु जात कउन ते कहे ॥

कस्मात् पक्षात् प्रजाः प्रसन्नाः इति वक्तुं शक्यते ।

ਬਿਮਾਨ ਆਸਮਾਨ ਕੇ ਪਛਾਨ ਮੋਨ ਹੁਐ ਰਹੇ ॥੪੪॥
बिमान आसमान के पछान मोन हुऐ रहे ॥४४॥

जनसुखं अवर्णनीयं, आकाशे एतावन्तः वायुयानानि आसन् यत् ते ज्ञातुं न शक्यन्ते स्म।४४।

ਹੁਤੀ ਜਿਤੀ ਅਪਛਰਾ ਚਲੀ ਸੁਵਰਗ ਛੋਰ ਕੈ ॥
हुती जिती अपछरा चली सुवरग छोर कै ॥

(इन्द्रस्य दरबारम्) सर्वे अप्सराः स्वर्गं त्यक्त्वा आगताः।

ਬਿਸੇਖ ਹਾਇ ਭਾਇ ਕੈ ਨਚੰਤ ਅੰਗ ਮੋਰ ਕੈ ॥
बिसेख हाइ भाइ कै नचंत अंग मोर कै ॥

स्वर्गं त्यक्त्वा अङ्गानि कृत्वा नृत्यन्ति स्म ।

ਬਿਅੰਤ ਭੂਪ ਰੀਝਹੀ ਅਨੰਤ ਦਾਨ ਪਾਵਹੀਂ ॥
बिअंत भूप रीझही अनंत दान पावहीं ॥

बहवः राजानः प्रसन्नाः (तेषां नृत्यं दृष्ट्वा) तेभ्यः असीमितदानं (पुरस्कारं) (प्राप्तवन्तः)।

ਬਿਲੋਕਿ ਅਛਰਾਨ ਕੋ ਅਪਛਰਾ ਲਜਾਵਹੀਂ ॥੪੫॥
बिलोकि अछरान को अपछरा लजावहीं ॥४५॥

बहवः राजानः प्रीत्या दानं दत्त्वा स्वराज्ञीः सुन्दरीः दृष्ट्वा स्वर्गा कन्या लज्जाम् अनुभवति स्म।४५।

ਅਨੰਤ ਦਾਨ ਮਾਨ ਦੈ ਬੁਲਾਇ ਸੂਰਮਾ ਲਏ ॥
अनंत दान मान दै बुलाइ सूरमा लए ॥

नानाविधदानं सम्मानं च दत्त्वा नायकाः आहूताः

ਦੁਰੰਤ ਸੈਨ ਸੰਗ ਦੈ ਦਸੋ ਦਿਸਾ ਪਠੈ ਦਏ ॥
दुरंत सैन संग दै दसो दिसा पठै दए ॥

विविधानि दानानि सम्मानानि च दत्त्वा राजा अनेकान् महावीरान् आहूय कठोरबलैः सह दशदिशः सर्वेषु प्रेषितवान्

ਨਰੇਸ ਦੇਸ ਦੇਸ ਕੇ ਨ੍ਰਿਪੇਸ ਪਾਇ ਪਾਰੀਅੰ ॥
नरेस देस देस के न्रिपेस पाइ पारीअं ॥

(ते) देशराजान् जित्वा महाराजदशरथस्य चरणयोः स्थापयन्ति स्म।

ਮਹੇਸ ਜੀਤ ਕੈ ਸਭੈ ਸੁ ਛਤ੍ਰਪਤ੍ਰ ਢਾਰੀਅੰ ॥੪੬॥
महेस जीत कै सभै सु छत्रपत्र ढारीअं ॥४६॥

अनेकदेशराजान् जित्वा दस्रथस्य वशीकृतवन्तः अस्मिन् च किमर्थं सर्वलोकराजान् जित्वा सार्वभौमदसरथस्य पुरतः आनयन्तः।४६।

ਰੂਆਮਲ ਛੰਦ ॥
रूआमल छंद ॥

ROOAAMAL STANZA

ਜੀਤ ਜੀਤ ਨ੍ਰਿਪੰ ਨਰੇਸੁਰ ਸਤ੍ਰ ਮਿਤ੍ਰ ਬੁਲਾਇ ॥
जीत जीत न्रिपं नरेसुर सत्र मित्र बुलाइ ॥

(दशरथ) महाराजः सर्वान् नृपान् जित्वा सर्वान् मित्रशत्रून् आहूतवान् |

ਬਿਪ੍ਰ ਆਦਿ ਬਿਸਿਸਟ ਤੇ ਲੈ ਕੈ ਸਭੈ ਰਿਖਰਾਇ ॥
बिप्र आदि बिसिसट ते लै कै सभै रिखराइ ॥

प्रकारान् जित्वा राजा दस्रथः शत्रून् तथा मित्राणि, वशिष्ठादयः मुनयः, ब्राह्मणाः च आहूय।

ਕ੍ਰੁਧ ਜੁਧ ਕਰੇ ਘਨੇ ਅਵਗਾਹਿ ਗਾਹਿ ਸੁਦੇਸ ॥
क्रुध जुध करे घने अवगाहि गाहि सुदेस ॥

क्रुद्धा सेना अनेकानि युद्धानि कृत्वा अनिवासी देशान् गृहीतवती ।

ਆਨ ਆਨ ਅਵਧੇਸ ਕੇ ਪਗ ਲਾਗੀਅੰ ਅਵਨੇਸ ॥੪੭॥
आन आन अवधेस के पग लागीअं अवनेस ॥४७॥

ये तस्य आधिपत्यं न स्वीकृतवन्तः, ते महाक्रोधेन तान् नाशयति स्म, एवं सर्वपृथिव्याः राजानः औधराजस्य वशीकृताः अभवन्।।47।।

ਭਾਤਿ ਭਾਤਿਨ ਦੈ ਲਏ ਸਨਮਾਨ ਆਨ ਨ੍ਰਿਪਾਲ ॥
भाति भातिन दै लए सनमान आन न्रिपाल ॥

विविधानि नैवेद्यानि (राजाभ्यां) दत्त्वा राजा दशरथात् अपि सम्मानं प्राप्य ।

ਅਰਬ ਖਰਬਨ ਦਰਬ ਦੈ ਗਜ ਰਾਜ ਬਾਜ ਬਿਸਾਲ ॥
अरब खरबन दरब दै गज राज बाज बिसाल ॥

सर्वे नृपाः नानाप्रकारेण सम्मानिताः तेभ्यः कोटिकोटिसुवर्णमुद्रासमं धनं गजं अश्वं च दत्तम्।

ਹੀਰ ਚੀਰਨ ਕੋ ਸਕੈ ਗਨ ਜਟਤ ਜੀਨ ਜਰਾਇ ॥
हीर चीरन को सकै गन जटत जीन जराइ ॥

हीरककवचं सुवर्णकाष्ठं च को गणयितुं शक्नोति।

ਭਾਉ ਭੂਖਨ ਕੋ ਕਹੈ ਬਿਧ ਤੇ ਨ ਜਾਤ ਬਤਾਇ ॥੪੮॥
भाउ भूखन को कहै बिध ते न जात बताइ ॥४८॥

हीरकयुक्तानि वस्त्राणि रत्नानि अश्वकाष्ठानि च न परिगणयितुं ब्रह्मा अपि अलङ्कारस्य भव्यतां वक्तुं न शक्नोति।।48।।

ਪਸਮ ਬਸਤ੍ਰ ਪਟੰਬਰਾਦਿਕ ਦੀਏ ਭੂਪਨ ਭੂਪ ॥
पसम बसत्र पटंबरादिक दीए भूपन भूप ॥

ऊनक्षौमवस्त्रं च राजा दशरथेन दत्तम् ।

ਰੂਪ ਅਰੂਪ ਸਰੂਪ ਸੋਭਿਤ ਕਉਨ ਇੰਦ੍ਰ ਕਰੂਪੁ ॥
रूप अरूप सरूप सोभित कउन इंद्र करूपु ॥

ऊनीक्षौमवस्त्रं राज्ञा दत्तं सर्वेषां जनानां सौन्दर्यं दृष्ट्वा इन्द्रोऽपि पुरतः कुरूपः इव आसीत्।

ਦੁਸਟ ਪੁਸਟ ਤ੍ਰਸੈ ਸਭੈ ਥਰਹਰਯੋ ਸੁਨਿ ਗਿਰਰਾਇ ॥
दुसट पुसट त्रसै सभै थरहरयो सुनि गिरराइ ॥

सर्वे महाशत्रवः कम्पिताः, श्रुत्वा (दानस्य) सुमेरः पर्वतः कम्पितः च

ਕਾਟਿ ਕਾਟਿਨ ਦੈ ਮੁਝੈ ਨ੍ਰਿਪ ਬਾਟਿ ਬਾਟਿ ਲੁਟਾਇ ॥੪੯॥
काटि काटिन दै मुझै न्रिप बाटि बाटि लुटाइ ॥४९॥

सर्वे अत्याचारिणः भीताः अभवन्, सुमेरुपर्वतः अपि भयेन कम्पितः यत् राजा तं न छित्त्वा तस्य बिट्स् सहभागिभ्यः वितरति इति।४९।

ਬੇਦ ਧੁਨਿ ਕਰਿ ਕੈ ਸਭੈ ਦਿਜ ਕੀਅਸ ਜਗ ਅਰੰਭ ॥
बेद धुनि करि कै सभै दिज कीअस जग अरंभ ॥

वेदशब्देन सर्वे ब्राह्मणाः यज्ञं प्रारभत |

ਭਾਤਿ ਭਾਤਿ ਬੁਲਾਇ ਹੋਮਤ ਰਿਤ ਜਾਨ ਅਸੰਭ ॥
भाति भाति बुलाइ होमत रित जान असंभ ॥

सर्वे ब्राह्मणाः वैदिकपाठेन यज्ञस्य आरम्भं कृतवन्तः मन्त्रानुसारं हवनं (अग्निपूजां) कृतवन्तः।