श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 802


ਹੋ ਸੁਕਬਿ ਸਭਾ ਕੇ ਬੀਚ ਉਚਾਰਨ ਕੀਜੀਐ ॥੧੨੪੫॥
हो सुकबि सभा के बीच उचारन कीजीऐ ॥१२४५॥

“अनिपेन्द्र इन्द्राणी इन्द्राणी” शब्द कहकर अन्ते “अरिणी ईशानी” शब्द उदरे हुए सर्व नाम तुपक।१२४५।

ਨਾਗਿਨਾਹਿ ਨਾਹਿ ਇਸਣਿ ਏਸਣੀ ਭਾਖੀਐ ॥
नागिनाहि नाहि इसणि एसणी भाखीऐ ॥

(प्रथम) 'नगिनः (ऐरवत) नह इसनि इसनि' (शब्द) पाठ करें।

ਮਥਣੀ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤ ਸਬਦ ਕੋ ਰਾਖੀਐ ॥
मथणी ता के अंत सबद को राखीऐ ॥

तस्य अन्ते 'मथनी' इति शब्दं योजयतु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਚਤੁਰ ਜੀਅ ਜਾਨੀਐ ॥
सकल तुपक के नाम चतुर जीअ जानीऐ ॥

विद्धि (तत्) ! तुपकस्य नाम इति हृदये प्राप्नुहि।

ਹੋ ਪੁਸਤਕ ਪੋਥਨਿ ਮਾਝ ਨਿਸੰਕ ਬਖਾਨੀਐ ॥੧੨੪੬॥
हो पुसतक पोथनि माझ निसंक बखानीऐ ॥१२४६॥

“नागिनाहीना ईशानी” इति शब्दान् वदन् अन्ते “मथनी” इति शब्दान् योजयित्वा पुस्तकेषु उल्लेखार्थं तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यानि।१२४६।

ਹਰਿਪਤਿ ਪਤਿ ਪਤਿ ਪਤਿਣੀ ਆਦਿ ਭਣੀਜੀਐ ॥
हरिपति पति पति पतिणी आदि भणीजीऐ ॥

प्रथम पाठ 'हरि पति' (एरावत) 'पति पति पतिनी' (शब्द)।

ਅਰਿਣੀ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤ ਸਬਦ ਕੋ ਦੀਜੀਐ ॥
अरिणी ता के अंत सबद को दीजीऐ ॥

तस्य अन्ते 'अरिनि' इति शब्दस्य प्रयोगः ।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਚਤੁਰ ਜੀਅ ਜਾਨੀਐ ॥
सकल तुपक के नाम चतुर जीअ जानीऐ ॥

(इदम्) अत्यन्तं चतुरः लोगो अस्ति! मनसि बिन्दुस्य नाम अवगच्छ।

ਹੋ ਕਬਿਤ ਕਾਬਿ ਕੇ ਮਾਝ ਨਿਸੰਕ ਬਖਾਨੀਐ ॥੧੨੪੭॥
हो कबित काबि के माझ निसंक बखानीऐ ॥१२४७॥

प्रथमं “हरपतिपति पति पतनि” इति शब्दान् वदन् अन्ते “अरिणी” इति शब्दं योजयित्वा काव्यपद्ये चतुरतापूर्वकं प्रयोगं कृत्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यानि।१२४७।

ਚੌਪਈ ॥
चौपई ॥

चौपाई

ਗਜਪਤਿ ਨ੍ਰਿਪਣੀ ਨ੍ਰਿਪਣਿ ਭਣਿਜੈ ॥
गजपति न्रिपणी न्रिपणि भणिजै ॥

(प्रथम) 'गजपति (एरावत) निर्पाणी निर्पाणी' पाठ करें।

ਨ੍ਰਿਪਣੀ ਅਰਿਣੀ ਪੁਨਿ ਪਦ ਦਿਜੈ ॥
न्रिपणी अरिणी पुनि पद दिजै ॥

ततः 'नृपणि अरिणी' इति शब्दान् योजयतु।

ਸਭ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਲਹੀਐ ॥
सभ स्री नाम तुपक के लहीऐ ॥

(तत्) सर्वबिन्दून् नाम इति मत्वा ।

ਦੋਹਾ ਮਾਝ ਚਉਪਈ ਕਹੀਐ ॥੧੨੪੮॥
दोहा माझ चउपई कहीऐ ॥१२४८॥

“गजपति नृपानि नृपानि” इति शब्दान् वदन् “नृपानि अरिणी” इति शब्दान् योजयित्वा दोहरासु चुपैषु च प्रयोगाय तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यानि।१२४८।

ਅੜਿਲ ॥
अड़िल ॥

अरिल्

ਸਾਵਜ ਨ੍ਰਿਪ ਨ੍ਰਿਪ ਨ੍ਰਿਪਤਿ ਨ੍ਰਿਪਣਨੀ ਭਾਖੀਐ ॥
सावज न्रिप न्रिप न्रिपति न्रिपणनी भाखीऐ ॥

(प्रथम) 'सवज निरिप (एरावत) निरिप निरीपति निरिपनानि' पाठ करें।

ਅਰਿਣੀ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤ ਸਬਦ ਕੋ ਰਾਖੀਐ ॥
अरिणी ता के अंत सबद को राखीऐ ॥

तस्य अन्ते 'अरिणी' इति शब्दं योजयतु।

ਅਮਿਤ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਜਾਨ ਜੀਅ ਲੀਜੀਐ ॥
अमित तुपक के नाम जान जीअ लीजीऐ ॥

(तत्) सर्वबिन्दून् नाम इति गृहाण।

ਹੋ ਕਬਿਤ ਕਾਬਿ ਕੇ ਮਾਝ ਉਚਾਰ੍ਯੋ ਕੀਜੀਐ ॥੧੨੪੯॥
हो कबित काबि के माझ उचार्यो कीजीऐ ॥१२४९॥

“सावज नृप नृप नृपति नृपानि” इति शब्दान् वदन् अन्ते “अरिणी” इति शब्दं योजयित्वा तुपकस्य असंख्यनामानि ज्ञात्वा काव्यस्य छन्देषु प्रयोजयन्तु।१२४९।

ਚੌਪਈ ॥
चौपई ॥

चौपाई

ਆਦਿ ਸਬਦ ਮਾਤੰਗ ਭਣੀਜੈ ॥
आदि सबद मातंग भणीजै ॥

प्रथमं 'मातङ्ग' (गजः) इति शब्दं वदन्तु।

ਚਾਰ ਬਾਰ ਨ੍ਰਿਪ ਪਦ ਕੋ ਦੀਜੈ ॥
चार बार न्रिप पद को दीजै ॥

(ततः) 'नृप' शब्दं चतुर्वारं योजयतु।

ਅਰਿਣੀ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤਿ ਬਖਾਨਹੁ ॥
अरिणी ता के अंति बखानहु ॥

अरिणी' तद्वाक्यान्ते ।

ਸਭ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਜਾਨਹੁ ॥੧੨੫੦॥
सभ स्री नाम तुपक के जानहु ॥१२५०॥

प्रथमं “मातङ्ग” इति शब्दं वदन् “नृप” इति शब्दं चतुर्वारं योजयित्वा अन्ते “अरिनि” इति शब्दं उच्चारयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यानि।१२५०।

ਆਦਿ ਗਯੰਦਨ ਸਬਦ ਉਚਰੀਐ ॥
आदि गयंदन सबद उचरीऐ ॥

प्रथमं 'ज्ञानदन' शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਚਾਰ ਬਾਰ ਨ੍ਰਿਪ ਸਬਦਹਿ ਧਰੀਐ ॥
चार बार न्रिप सबदहि धरीऐ ॥

(ततः) 'नृप' शब्दं चतुर्वारं योजयतु।

ਅਰਿਣੀ ਸਬਦ ਬਹੁਰਿ ਤਿਹ ਦਿਜੈ ॥
अरिणी सबद बहुरि तिह दिजै ॥

अथ तस्मिन् 'अरिणी' इति शब्दं योजयतु।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਸਭ ਲਹਿ ਲਿਜੈ ॥੧੨੫੧॥
नाम तुपक के सभ लहि लिजै ॥१२५१॥

प्रथमं “गायन्दन” इति शब्दं वदन् “नृप” इति शब्दं चतुर्वारं योजयित्वा ततः “अरिनिया” इति शब्दं योजयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यानि।१२५१।

ਬਾਜ ਸਬਦ ਕੋ ਪ੍ਰਿਥਮ ਭਣੀਜੈ ॥
बाज सबद को प्रिथम भणीजै ॥

प्रथमं 'श्येन' इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਚਾਰ ਬਾਰ ਨ੍ਰਿਪ ਸਬਦ ਧਰੀਜੈ ॥
चार बार न्रिप सबद धरीजै ॥

(ततः) 'नृप' शब्दं चतुर्वारं योजयतु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਪਛਾਨੋ ॥
सकल तुपक के नाम पछानो ॥

सर्वेषां बिन्दुनाम (तत्) विचार्यताम्।

ਯਾ ਮੈ ਭੇਦ ਰਤੀਕੁ ਨ ਜਾਨੋ ॥੧੨੫੨॥
या मै भेद रतीकु न जानो ॥१२५२॥

“बाजी” इति शब्दं स्दाय, ततः चतुर्वारं “नृप” इति शब्दं योजयित्वा तुपकस्य नामानि विना किमपि विवेकं परिचिनुत।१२५२।

ਬਾਹ ਸਬਦ ਕੋ ਆਦਿ ਉਚਰੀਐ ॥
बाह सबद को आदि उचरीऐ ॥

प्रथमं 'बाह' इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਚਾਰ ਬਾਰ ਨ੍ਰਿਪ ਸਬਦਹਿ ਧਰੀਐ ॥
चार बार न्रिप सबदहि धरीऐ ॥

(ततः) 'नृप' शब्दं चतुर्वारं योजयतु।

ਸਭ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਲਹੀਐ ॥
सभ स्री नाम तुपक के लहीऐ ॥

सर्वेषां बिन्दुनाम (तत्) विचार्यताम्।

ਚਹੀਐ ਜਿਹ ਠਾ ਤਿਹ ਠਾ ਕਹੀਐ ॥੧੨੫੩॥
चहीऐ जिह ठा तिह ठा कहीऐ ॥१२५३॥

“बाहु” इति शब्दं वदन् “नृप” इति शब्दं चत्वारि फर्माणि योजयित्वा यथाइष्टप्रयोगाय तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यानि।१२५३।

ਤੁਰੰਗ ਸਬਦ ਕੋ ਆਦਿ ਉਚਾਰੋ ॥
तुरंग सबद को आदि उचारो ॥

प्रथमं 'तुरङ्ग' शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਚਾਰ ਬਾਰ ਨ੍ਰਿਪ ਪਦ ਕਹੁ ਡਾਰੋ ॥
चार बार न्रिप पद कहु डारो ॥

(ततः) 'नृप' शब्दं चतुर्वारं योजयतु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਲਹੀਜੈ ॥
सकल तुपक के नाम लहीजै ॥

(तत्) सर्वबिन्दून् नाम इति मत्वा ।

ਰੁਚੈ ਜਹਾ ਤਿਹ ਠਵਰ ਭਣੀਜੈ ॥੧੨੫੪॥
रुचै जहा तिह ठवर भणीजै ॥१२५४॥

प्रथमं “तुरङ्ग” इति शब्दं वदन् “नृप” इति शब्दं चतुर्वारं योजयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि यथा इष्टप्रयोगाय ज्ञातव्यानि।१२५४।

ਹੈ ਪਦ ਮੁਖ ਤੇ ਆਦਿ ਬਖਾਨੋ ॥
है पद मुख ते आदि बखानो ॥

प्रथमं 'है' (उचाश्रव घोड़ा) पदमुखं वदतु।

ਚਾਰ ਬਾਰ ਨ੍ਰਿਪ ਸਬਦਹਿ ਠਾਨੋ ॥
चार बार न्रिप सबदहि ठानो ॥

(ततः) 'नृप' शब्दं चतुर्वारं योजयतु।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਸਕਲ ਲਹਿਜੈ ॥
नाम तुपक के सकल लहिजै ॥

सर्वेषां बिन्दुनाम (तत्) विचार्यताम्।

ਕਬਿਤ ਕਾਬਿ ਕੇ ਮਾਝ ਭਣਿਜੈ ॥੧੨੫੫॥
कबित काबि के माझ भणिजै ॥१२५५॥

“हया” इति शब्दं वदन् “नृप” इति शब्दं चतुर्वारं योजयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यानि।१२५५।

ਥਰੀ ਸਬਦ ਕੋ ਆਦਿ ਭਣਿਜੈ ॥
थरी सबद को आदि भणिजै ॥

प्रथमं 'त्रि' (पृथिवी) शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਚਾਰ ਬਾਰ ਨ੍ਰਿਪ ਸਬਦ ਕਹਿਜੈ ॥
चार बार न्रिप सबद कहिजै ॥

(ततः) 'नृप' शब्दं चतुर्वारं वदतु।

ਅਰਿ ਪਦ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤਿ ਬਖਾਨੋ ॥
अरि पद ता के अंति बखानो ॥

तदन्ते 'अरि' इति वचनम् ।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਸਕਲ ਪਛਾਨੋ ॥੧੨੫੬॥
नाम तुपक के सकल पछानो ॥१२५६॥

प्रथमं “बारी” इति शब्दं, “नृप” इति च चतुर्वारं उक्त्वा अन्ते “अरि” इति शब्दं वदन् तुपकस्य नामानि ज्ञातव्यम्।१२५६।