श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 748


ਦ੍ਰੁਜਨ ਆਦਿ ਸਬਦ ਉਚਰਿ ਕੈ ਦਰਰਨਿ ਅੰਤਿ ਉਚਾਰ ॥
द्रुजन आदि सबद उचरि कै दररनि अंति उचार ॥

प्रथमं 'द्रुजन' शब्दं पाठ्य (ततः) अन्ते 'दरर्णी' (बलीकरणम्) शब्दं पाठयन्तु।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਤ ਹੈ ਲੀਜਹੁ ਸੁਘਰ ਸੁ ਧਾਰ ॥੬੭੦॥
नाम तुपक के होत है लीजहु सुघर सु धार ॥६७०॥

प्रथमं “दुर्जन” इति शब्दस्य उच्चारणं कृत्वा अन्ते “डाल्नी” इति शब्दं वदन् तुपकस्य नाम सम्यक् अवगन्तुम्।६७०।

ਗੋਲੀ ਧਰਣੀ ਬਕਤ੍ਰ ਤੇ ਪ੍ਰਥਮੈ ਕਰੋ ਉਚਾਰ ॥
गोली धरणी बकत्र ते प्रथमै करो उचार ॥

प्रथमं 'गोली' इति शब्दं वदतु, ततः 'धारि' (retainer) इति शब्दं वदतु।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਤ ਹੈ ਲੀਜਹੁ ਸੁਘਰ ਸੁ ਧਾਰ ॥੬੭੧॥
नाम तुपक के होत है लीजहु सुघर सु धार ॥६७१॥

प्रथमं “गोली-धारणीं ततः “बकत्र” इति शब्दस्य उच्चारणेन तुपकनामानि निर्मीयन्ते ।६७१ ।

ਦੁਸਟ ਆਦਿ ਸਬਦ ਉਚਾਰਿ ਕੈ ਦਾਹਨਿ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰ ॥
दुसट आदि सबद उचारि कै दाहनि बहुरि उचार ॥

प्रथमं धूलिशब्दस्य उच्चारणं कृत्वा ततः 'दहनी' (दहति) इति वदन्तु।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਤ ਹੈ ਲੀਜਹੁ ਸੁਘਰ ਸੁ ਧਾਰ ॥੬੭੨॥
नाम तुपक के होत है लीजहु सुघर सु धार ॥६७२॥

प्रथमं “दुष्ट” इति शब्दस्य पश्चात् “दहनी” इति शब्दस्य उच्चारणेन तुपकस्य नामानि निर्मीयन्ते, ये हे ज्ञानिनः! भवन्तः अवगन्तुं शक्नुवन्ति।672.

ਚੌਪਈ ॥
चौपई ॥

चौपाई

ਕਾਸਟ ਪ੍ਰਿਸਠਣੀ ਆਦਿ ਉਚਾਰਹੁ ॥
कासट प्रिसठणी आदि उचारहु ॥

प्रथमं 'कस्त प्रैष्ठनि' (काष्ठपृष्ठीयम्) इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਸਕਲ ਬਿਚਾਰਹੁ ॥
नाम तुपक के सकल बिचारहु ॥

इदं नाम तुपकात् निर्मितम् अस्ति ।

ਭੂਮਿਜ ਪ੍ਰਿਸਠਨਿ ਪੁਨਿ ਪਦ ਦੀਜੈ ॥
भूमिज प्रिसठनि पुनि पद दीजै ॥

अथ 'भूमिज' (बृच्छः पृथिव्याः जातः) प्रैष्ठनि' इति शब्दं वदतु।

ਨਾਮ ਚੀਨ ਤੁਪਕ ਕੋ ਲੀਜੈ ॥੬੭੩॥
नाम चीन तुपक को लीजै ॥६७३॥

“काष्ठ-प्राष्ठनी” इति शब्दान् उच्चारयित्वा ततः “भूमिज-प्राष्ठनी” इति शब्दान् योजयित्वा तुपकस्य नामानि चिन्तयितुं शक्यन्ते, तुपकस्य नामानि ज्ञातुं शक्यन्ते।६७३।

ਕਾਸਠਿ ਪ੍ਰਿਸਠਣੀ ਆਦਿ ਉਚਾਰ ॥
कासठि प्रिसठणी आदि उचार ॥

प्रथम उच्चारण 'कास्थी पृथ्वी'।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਸਕਲ ਬਿਚਾਰ ॥
नाम तुपक के सकल बिचार ॥

एतेषां सर्वेषां बिन्दुनां नामानि अवगच्छ।

ਦ੍ਰੁਮਜ ਬਾਸਨੀ ਪੁਨਿ ਪਦ ਦੀਜੈ ॥
द्रुमज बासनी पुनि पद दीजै ॥

अथ 'द्रुमज बसनी' (बृच्छस्य पुत्रः काष्ठेन वसति) इति शब्दं वदन्तु।

ਚੀਨ ਨਾਮ ਨਾਲੀ ਕੋ ਲੀਜੈ ॥੬੭੪॥
चीन नाम नाली को लीजै ॥६७४॥

प्रथमं “काष्ठ-प्रस्थनि” इति शब्दान् उच्चारयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि चिन्तयित्वा ततः “ढोल-वासनी” इति शब्दान् योजयित्वा “नालीदार तुपक” इति नाम ज्ञातव्यम् ।६७४।

ਦੋਹਰਾ ॥
दोहरा ॥

दोहरा

ਕਾਸਠਿ ਪ੍ਰਿਸਠਣੀ ਬਕਤ੍ਰ ਤੇ ਪ੍ਰਥਮੈ ਕਰੋ ਉਚਾਰ ॥
कासठि प्रिसठणी बकत्र ते प्रथमै करो उचार ॥

प्रथमं मुखात् 'काष्ठी पृथ्वी' इति उच्चारयन्तु।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਤ ਹੈ ਲੀਜਹੁ ਸੁਜਨ ਸਵਾਰ ॥੬੭੫॥
नाम तुपक के होत है लीजहु सुजन सवार ॥६७५॥

प्रथमं “कष्ट-प्रस्थनि” शब्दस्य उच्चारणं ततः पश्चात् “बकत्र” शब्दं वदन् हे ज्ञानिनः! तुपकनामानि निर्मीयन्ते।६७५।

ਜਲਜ ਪ੍ਰਿਸਠਣੀ ਪ੍ਰਿਥਮ ਹੀ ਮੁਖ ਤੇ ਕਰੋ ਉਚਾਰ ॥
जलज प्रिसठणी प्रिथम ही मुख ते करो उचार ॥

प्रथमं 'जलाजपृस्थानि' (जलजनित ब्रिचः निर्मितः काष्ठपृष्ठः) इति वदन्तु ।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਤ ਹੈ ਲੀਜਹੁ ਸੁਘਰ ਸੁ ਧਾਰ ॥੬੭੬॥
नाम तुपक के होत है लीजहु सुघर सु धार ॥६७६॥

तुपकस्य नामानि “जलाज-पिष्ठानि” इति शब्दानां उच्चारणेन निर्मिताः भवन्ति ये सम्यक् अवगन्तुं शक्यन्ते।६७६।

ਬਾਰਜ ਪ੍ਰਿਸਠਣ ਆਦਿ ਹੀ ਮੁਖ ਤੇ ਕਰੋ ਉਚਾਰ ॥
बारज प्रिसठण आदि ही मुख ते करो उचार ॥

प्रथमं मुखात् 'बर्ज' (जलजं बृच्) इति वदन्तु ततः 'पृस्थना' इति शब्दं योजयन्तु।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਤ ਹੈ ਲੀਜਹੁ ਸੁਕਬਿ ਸੁ ਧਾਰ ॥੬੭੭॥
नाम तुपक के होत है लीजहु सुकबि सु धार ॥६७७॥

मुखात् “वारिज्-प्राष्ठनी” इति शब्दोच्चारणेन तुपकनामानि निर्मीयन्ते।६७७।

ਨੀਰਜਾਲਯਣਿ ਬਕਤ੍ਰ ਤੇ ਪ੍ਰਿਥਮੈ ਕਰੋ ਉਚਾਰ ॥
नीरजालयणि बकत्र ते प्रिथमै करो उचार ॥

प्रथमं मुखात् 'नीरजल्याणी' (जलजन्य बृच्छे गृहं यः करोति) इति जपः।

ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਤ ਹੈ ਲੀਜਹੁ ਸੁਮਤਿ ਸਵਾਰ ॥੬੭੮॥
नाम तुपक के होत है लीजहु सुमति सवार ॥६७८॥

“नीलजल्त्राणि” इति शब्दस्य अनन्तरं “बकत्र” इति शब्दस्य उच्चारणं कृत्वा तुपकस्य नामानि निर्मीयन्ते।६७८।