श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 786


ਅਰਿ ਪਦ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਦੀਜੈ ॥
अरि पद अंति तवन के दीजै ॥

तस्य अन्ते 'अरि' इति शब्दं योजयतु।

ਸਭ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਵੇ ॥
सभ स्री नाम तुपक के होवे ॥

तुपकस्य नाम (तत्) विचार्यताम् ।

ਜਾ ਕੋ ਸਕਲ ਸੁਕਬਿ ਕੁਲ ਜੋਵੈ ॥੧੦੭੪॥
जा को सकल सुकबि कुल जोवै ॥१०७४॥

इम्भानीशब्दमुच्चारयित्वा अन्ते अरिशब्दं योजयित्वा ततः सर्वेषां कवीनां बोधगम्यनामानि निर्मीयन्ते।१०७४।

ਪ੍ਰਥਮ ਕੁੰਭਣੀ ਸਬਦ ਬਖਾਨਹੁ ॥
प्रथम कुंभणी सबद बखानहु ॥

प्रथमं 'भम्भनी' (गज-सेना) इति शब्दं वदन्तु।

ਅਰਿ ਪਦ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਜਾਨਹੁ ॥
अरि पद अंति तवन के जानहु ॥

(ततः) तस्य अन्ते 'अरि' इति शब्दं विद्धि।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਲਹੀਜੈ ॥
सकल तुपक के नाम लहीजै ॥

सर्वेषां बिन्दुनाम (तत्) विचार्यताम्।

ਨਿਤਪ੍ਰਤਿ ਮੁਖ ਤੇ ਪਾਠ ਕਰੀਜੈ ॥੧੦੭੫॥
नितप्रति मुख ते पाठ करीजै ॥१०७५॥

कुम्भनीशब्दं वदन् अन्ते “अरि” इति शब्दं योजयित्वा एवं नियमितपाठार्थं तुपकस्य नामानि ज्ञातव्यानि।१०७५।

ਅੜਿਲ ॥
अड़िल ॥

अरिल्

ਕੁੰਜਰਣੀ ਸਬਦਾਦਿ ਉਚਾਰਨ ਕੀਜੀਐ ॥
कुंजरणी सबदादि उचारन कीजीऐ ॥

प्रथमं 'भञ्जरनी' (गज-सेना) शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਅਰਿ ਪਦ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤ ਬਹੁਰ ਕਹਿ ਦੀਜੀਐ ॥
अरि पद ता के अंत बहुर कहि दीजीऐ ॥

अथ तस्य अन्ते 'अरि' इति वदतु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਸੁਬੁਧਿ ਜੀਅ ਜਾਨੀਐ ॥
सकल तुपक के नाम सुबुधि जीअ जानीऐ ॥

सर्वेषु विद्वान् मनसि बिन्दुनाम विचार्यताम् (तत्)।

ਹੋ ਯਾ ਕੇ ਭੀਤਰ ਭੇਦ ਨੈਕੁ ਨਹੀ ਮਾਨੀਐ ॥੧੦੭੬॥
हो या के भीतर भेद नैकु नही मानीऐ ॥१०७६॥

“कुञ्जर्नी” इति शब्दं वदन् अन्ते “अरि” इति शब्दं योजयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यं wihtou any discrimination.1076.

ਕਰਿਨੀ ਸਬਦਿ ਸੁ ਮੁਖ ਤੇ ਆਦਿ ਬਖਾਨੀਐ ॥
करिनी सबदि सु मुख ते आदि बखानीऐ ॥

प्रथमं मुखात् 'कारिणी' (गजसेना) इति शब्दं वदतु।

ਸਤ੍ਰੁ ਸਬਦ ਕੋ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਠਾਨੀਐ ॥
सत्रु सबद को अंति तवन के ठानीऐ ॥

(ततः) अन्ते 'सत्रु' इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਸੁਕਬਿ ਲਹਿ ਲੀਜੀਐ ॥
सकल तुपक के नाम सुकबि लहि लीजीऐ ॥

(तत्) कविस्य तुपकस्य नाम इति गृहाण।

ਹੋ ਦੀਯੋ ਚਹੋ ਜਿਹ ਠਵਰ ਤਹਾ ਹੀ ਦੀਜੀਐ ॥੧੦੭੭॥
हो दीयो चहो जिह ठवर तहा ही दीजीऐ ॥१०७७॥

“कारिणी” इति शब्दं वदन् अन्ते “शत्रु” इति शब्दं योजयित्वा यथाकामप्रयोगाय तुपकस्य नामानि ज्ञातव्यानि।१०७७।

ਮਦ੍ਰਯ ਧਰਨਨੀ ਮੁਖ ਤੇ ਆਦਿ ਭਨੀਜੀਐ ॥
मद्रय धरननी मुख ते आदि भनीजीऐ ॥

प्रथमं मुखात् 'मद्य धरणी' (गज-सेना) (शब्दः) इति वदतु।

ਹੰਤਾ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤਿ ਸਬਦ ਕੋ ਦੀਜੀਐ ॥
हंता ता के अंति सबद को दीजीऐ ॥

(ततः) तस्य अन्ते 'हन्ता' (हन्ता) शब्दं योजयन्तु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਚਤੁਰ ਚਿਤ ਮੈ ਲਹੋ ॥
सकल तुपक के नाम चतुर चित मै लहो ॥

(इत्) चिते बिन्दुनाम इति सर्वैः चतुरैः ज्ञेयम्।

ਹੋ ਕਹ੍ਯੋ ਚਹੋ ਇਨ ਜਹਾ ਤਹਾ ਇਨ ਕੌ ਕਹੋ ॥੧੦੭੮॥
हो कह्यो चहो इन जहा तहा इन कौ कहो ॥१०७८॥

“मध्यधरणानि” इति शब्दं वदन् अन्ते “हन्ता’ इति शब्दं योजयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातव्यानि।१०७८।

ਸਿੰਧੁਰਨੀ ਮੁਖ ਤੇ ਸਬਦਾਦਿ ਬਖਾਨੀਐ ॥
सिंधुरनी मुख ते सबदादि बखानीऐ ॥

प्रथमं 'सिन्धुर्णी' (गज-सेना) इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु ।

ਸਤ੍ਰੁ ਸਬਦ ਕੋ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਠਾਨੀਐ ॥
सत्रु सबद को अंति तवन के ठानीऐ ॥

तस्य अन्ते 'सत्रु' इति शब्दं योजयतु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਸੁਕਬਿ ਜੀਅ ਜਾਨੀਐ ॥
सकल तुपक के नाम सुकबि जीअ जानीऐ ॥

सर्वस्य कवि तुपकस्य नाम मनसि विद्धि (तत्) ।

ਹੋ ਯਾ ਕੇ ਭੀਤਰ ਭੇਦ ਨੈਕ ਨਹੀ ਮਾਨੀਐ ॥੧੦੭੯॥
हो या के भीतर भेद नैक नही मानीऐ ॥१०७९॥

प्रथमं “सिन्धुर्नी” इति शब्दं वदन् अन्ते “शत्रु” इति शब्दं योजयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि विना विवेकेन ज्ञातव्यानि।१०७९।

ਅਨਕਪਨੀ ਪਦ ਮੁਖ ਤੇ ਪ੍ਰਿਥਮ ਭਣੀਜੀਐ ॥
अनकपनी पद मुख ते प्रिथम भणीजीऐ ॥

प्रथमं मुखात् 'अङ्कपाणी' (गज-सेना) इति शब्दं वदतु।

ਸਤ੍ਰੁ ਸਬਦ ਕੋ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਦੀਜੀਐ ॥
सत्रु सबद को अंति तवन के दीजीऐ ॥

(ततः) तस्य अन्ते 'सत्रु' इति शब्दं योजयतु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਚਤੁਰ ਜੀਅ ਜਾਨੀਐ ॥
सकल तुपक के नाम चतुर जीअ जानीऐ ॥

(इत्) सर्वे चतुराः बिन्दुनाम्ना मनसि विज्ञेयम्।

ਹੋ ਦਯੋ ਚਹੋ ਜਿਹ ਠਵਰੈ ਤਹੀ ਪ੍ਰਮਾਨੀਐ ॥੧੦੮੦॥
हो दयो चहो जिह ठवरै तही प्रमानीऐ ॥१०८०॥

मुखात् “अनिकपाणि” इति शब्दमुच्चारयन्तु, ततः अन्ते “शतुः” इति शब्दं योजयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि ज्ञात्वा यथेष्टं वक्तुं शक्नुवन्ति।१०८०।

ਪ੍ਰਿਥਮ ਨਾਗਨੀ ਮੁਖ ਤੇ ਸਬਦ ਉਚਾਰੀਐ ॥
प्रिथम नागनी मुख ते सबद उचारीऐ ॥

प्रथमं मुखात् 'नाग्नी' (गज-सेना) शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਸਤ੍ਰੁ ਸਬਦ ਕਹੁ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਡਾਰੀਐ ॥
सत्रु सबद कहु अंति तवन के डारीऐ ॥

(ततः) तस्य अन्ते 'सत्रु' इति शब्दं योजयतु।

ਸਕਲ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਸੁਘਰ ਲਹਿ ਲੀਜੀਐ ॥
सकल तुपक के नाम सुघर लहि लीजीऐ ॥

(एतत्) सर्वेषां सुघड्-जनतुपाकानां नाम इति ज्ञेयम्।

ਹੋ ਯਾ ਕੇ ਭੀਤਰ ਭੇਦ ਨੈਕੁ ਨਹੀ ਕੀਜੀਐ ॥੧੦੮੧॥
हो या के भीतर भेद नैकु नही कीजीऐ ॥१०८१॥

प्रथमं “नागिनी” इति शब्दं वदन् अन्ते “शत्रु” इति शब्दं योजयित्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि अविवेकेन ज्ञातव्यानि१०८१ ।

ਹਰਿਨੀ ਸਬਦ ਸੁ ਮੁਖ ਤੇ ਆਦਿ ਬਖਾਨੀਐ ॥
हरिनी सबद सु मुख ते आदि बखानीऐ ॥

प्रथमं मुखात् 'हरिणी' (गजसेना) (शब्दः) इति वदतु।

ਸਤ੍ਰੁ ਸਬਦ ਕੋ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤਿ ਪ੍ਰਮਾਨੀਐ ॥
सत्रु सबद को ता के अंति प्रमानीऐ ॥

तस्य अन्ते 'सत्रु' इति शब्दं योजयतु।

ਸਭ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਚਤੁਰ ਪਛਾਨੀਅਉ ॥
सभ स्री नाम तुपक के चतुर पछानीअउ ॥

सर्वबुद्धिबिन्दुनाम (तत्) विचार्यताम्।

ਹੋ ਜਵਨੈ ਠਵਰ ਸੁ ਚਹੀਐ ਤਹੀ ਬਖਾਨੀਅਉ ॥੧੦੮੨॥
हो जवनै ठवर सु चहीऐ तही बखानीअउ ॥१०८२॥

इष्टप्रयोगाय तुपकस्य नाम विद्धि “हरणी” इति शब्दं ततः “शत्रु” इति शब्दं योजयित्वा।१०८२।

ਗਜਨੀ ਸਬਦ ਬਕਤ੍ਰ ਤੇ ਆਦਿ ਭਨੀਜੀਐ ॥
गजनी सबद बकत्र ते आदि भनीजीऐ ॥

प्रथमं मुखात् 'गजनी' (गज-सेना) शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਸਤ੍ਰੁ ਸਬਦ ਕੋ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਦੀਜੀਐ ॥
सत्रु सबद को अंति तवन के दीजीऐ ॥

तस्य अन्ते 'सत्रु' इति शब्दं योजयतु।

ਚਤੁਰ ਤੁਪਕ ਕੇ ਨਾਮ ਸਕਲ ਲਹਿ ਲੀਜੀਐ ॥
चतुर तुपक के नाम सकल लहि लीजीऐ ॥

सर्वे चतुराः बिन्दुनामवत् (तत्) अवगच्छन्तु।

ਹੋ ਜਿਹ ਚਾਹੋ ਤਿਹ ਠਵਰ ਉਚਾਰਨ ਕੀਜੀਐ ॥੧੦੮੩॥
हो जिह चाहो तिह ठवर उचारन कीजीऐ ॥१०८३॥

प्रथमं “गजनी” इति शब्दं वदन् “शत्रु” इति शब्दं योजयित्वा एवं प्रकारेण इष्टप्रयोगाय तुपकस्य नामानि ज्ञातव्यानि।१०८३।

ਚੌਪਈ ॥
चौपई ॥

चौपाई

ਸਾਵਜਨੀ ਸਬਦਾਦਿ ਬਖਾਨਹੁ ॥
सावजनी सबदादि बखानहु ॥

प्रथमं 'सवजनी' (गज-सेना) शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਅਰਿ ਪਦ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਠਾਨਹੁ ॥
अरि पद अंति तवन के ठानहु ॥

तस्य अन्ते 'अरि' इति पदं योजयतु।

ਸਭ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਲਹੀਐ ॥
सभ स्री नाम तुपक के लहीऐ ॥

(तत्) सर्वबिन्दून् नाम इति गृहाण।

ਜਿਹ ਠਾ ਚਹੋ ਤਹੀ ਤੇ ਕਹੀਐ ॥੧੦੮੪॥
जिह ठा चहो तही ते कहीऐ ॥१०८४॥

“सावजनी” इति शब्दं वदन् अन्ते “अरि” इति शब्दं योजयित्वा सर्वे ज्ञात्वा तुपकस्य सर्वाणि नामानि जानन्ति।१०८४।

ਮਾਤੰਗਨੀ ਪਦਾਦਿ ਭਣਿਜੈ ॥
मातंगनी पदादि भणिजै ॥

प्रथमं 'माटङ्गनी' (गज-सेना) शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु ।

ਅਰਿ ਪਦ ਅੰਤਿ ਤਵਨ ਕੇ ਦਿਜੈ ॥
अरि पद अंति तवन के दिजै ॥

तस्य अन्ते 'अरि' इति पदं योजयतु।

ਸਭ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮ ਤੁਪਕ ਕੇ ਹੋਵੈ ॥
सभ स्री नाम तुपक के होवै ॥

(एतत्) सर्वेषां बिन्दुनाम भविष्यति।