श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 672


ਮੁਨਿ ਪਤਿ ਸੰਗਿ ਲਏ ਰਿਖ ਸੈਨਾ ॥
मुनि पति संगि लए रिख सैना ॥

शिरोमणि मुनिः ऋषिसेना सहितः ।

ਮੁਖ ਛਬਿ ਦੇਖਿ ਲਜਤ ਜਿਹ ਮੈਨਾ ॥
मुख छबि देखि लजत जिह मैना ॥

ऋषिराजः विशालेन ऋषिसङ्ग्रहेण सह गच्छति स्म, तस्य मुखस्य सौन्दर्यं दृष्ट्वा प्रेमदेवः अपि लज्जां अनुभवति स्म

ਤੀਰ ਤੀਰ ਤਾ ਕੇ ਚਲਿ ਗਏ ॥
तीर तीर ता के चलि गए ॥

सः तस्य समीपं गतः

ਮੁਨਿ ਪਤਿ ਬੈਠ ਰਹਤ ਪਛ ਭਏ ॥੪੫੩॥
मुनि पति बैठ रहत पछ भए ॥४५३॥

ऋषयः तस्य समीपं गत्वा मुनिराजोऽपि तत्र उपविष्टः ॥४५३॥

ਅਨੂਪ ਨਰਾਜ ਛੰਦ ॥
अनूप नराज छंद ॥

अनूप नाराज स्तन्जा

ਅਨੂਪ ਗਾਤ ਅਤਿਭੁਤੰ ਬਿਭੂਤ ਸੋਭਤੰ ਤਨੰ ॥
अनूप गात अतिभुतं बिभूत सोभतं तनं ॥

ऋषीणां देहाः अद्भुताः, तेषां भव्यतां च अद्वितीयम् आसीत्

ਅਛਿਜ ਤੇਜ ਜਾਜੁਲੰ ਅਨੰਤ ਮੋਹਤੰ ਮਨੰ ॥
अछिज तेज जाजुलं अनंत मोहतं मनं ॥

तेषां तेजः अविनाशी आसीत्, ते असंख्यातान् मनः मोहयन्तः

ਸਸੋਭ ਬਸਤ੍ਰ ਰੰਗਤੰ ਸੁਰੰਗ ਗੇਰੂ ਅੰਬਰੰ ॥
ससोभ बसत्र रंगतं सुरंग गेरू अंबरं ॥

तेषां वस्त्राणि ओचरवर्णेन सुन्दरं रञ्जितानि आसन्

ਬਿਲੋਕ ਦੇਵ ਦਾਨਵੰ ਮਮੋਹ ਗੰਧ੍ਰਬੰ ਨਰੰ ॥੪੫੪॥
बिलोक देव दानवं ममोह गंध्रबं नरं ॥४५४॥

, दृष्ट्वा मुग्धाः सर्वे देवासुराश्च मनुष्या ग्नाधर्वाः ॥४५४॥

ਜਟਾ ਬਿਲੋਕਿ ਜਾਨਵੀ ਜਟੀ ਸਮਾਨ ਜਾਨਈ ॥
जटा बिलोकि जानवी जटी समान जानई ॥

ऋषिस्य जटाकुण्डलानि दृष्ट्वा गङ्गा तं शिवं मन्यते स्म च

ਬਿਲੋਕਿ ਲੋਕ ਲੋਕਿਣੰ ਅਲੋਕਿ ਰੂਪ ਮਾਨਈ ॥
बिलोकि लोक लोकिणं अलोकि रूप मानई ॥

अलौकिकसौन्दर्ययुक्तं तं सर्वलोकसत्त्वा अङ्गीकृतवन्तः

ਬਜੰਤ ਚਾਰ ਕਿੰਕੁਰੀ ਭਜੰਤ ਭੂਤ ਭੈਧਰੀ ॥
बजंत चार किंकुरी भजंत भूत भैधरी ॥

सर्वे भूताः तस्य भयेन वीणावादिनः तस्य नाम पुनः पुनः वदन्ति स्म

ਪਪਾਤ ਜਛ ਕਿੰਨ੍ਰਨੀ ਮਮੋਹ ਮਾਨਨੀ ਮਨੰ ॥੪੫੫॥
पपात जछ किंन्रनी ममोह माननी मनं ॥४५५॥

यक्षकिन्नरस्त्रीः सर्वे प्रलोभ्यन्ते स्म ॥४५५॥

ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਰਿ ਚਿਤ੍ਰਣੀ ਪਵਿਤ੍ਰ ਚਿਤ੍ਰਣੰ ਪ੍ਰਭੰ ॥
बचित्र नारि चित्रणी पवित्र चित्रणं प्रभं ॥

सुन्दरी चितर्णी (एकप्रकारः स्त्री) स्त्रियः प्रसन्नाः प्राप्य तस्मिन् पातयन्ति प्रभुः।

ਰ ਰੀਝ ਜਛ ਗੰਧ੍ਰਬੰ ਸੁਰਾਰਿ ਨਾਰਿ ਸੁ ਪ੍ਰਭੰ ॥
र रीझ जछ गंध्रबं सुरारि नारि सु प्रभं ॥

यक्षगन्धर्वदेवानां स्त्रियः तं स्मरन्तः |

ਕੜੰਤ ਕ੍ਰੂ ਕਿੰਨ੍ਰਣੀ ਹਸੰਤ ਹਾਸ ਕਾਮਿਣੀ ॥
कड़ंत क्रू किंन्रणी हसंत हास कामिणी ॥

कठोरधाराः स्त्रियः कूजन्तः अन्याः स्त्रियः हसन्ति स्म ।

ਲਸੰਤ ਦੰਤਣੰ ਦੁਤੰ ਖਿਮੰਤ ਜਾਣੁ ਦਾਮਿਣੀ ॥੪੫੬॥
लसंत दंतणं दुतं खिमंत जाणु दामिणी ॥४५६॥

दुष्टाः किन्नरः क्रुद्धाः आसन् अन्याः सुन्दराः च हसन् विद्युत् लज्जां कृत्वा दन्तं प्रदर्शयन्ति स्म।४५६।

ਦਲੰਤ ਪਾਪ ਦੁਭਰੰ ਚਲੰਤ ਮੋਨਿ ਸਿੰਮਰੰ ॥
दलंत पाप दुभरं चलंत मोनि सिंमरं ॥

तं दृष्ट्वा घोरपापानि नष्टानि, भगवतः मौनस्मरणं च स्वाभाविकं परिणामः आसीत्

ਸੁਭੰਤ ਭਾਰਗਵੰ ਪਟੰ ਬਿਅੰਤ ਤੇਜ ਉਫਣੰ ॥
सुभंत भारगवं पटं बिअंत तेज उफणं ॥

तेषां शरीरेषु तेषां वस्त्राणि वर्धमानं कान्तिं नियन्त्रयन्ति स्म

ਪਰੰਤ ਪਾਨਿ ਭੂਚਰੰ ਭ੍ਰਮੰਤ ਸਰਬਤੋ ਦਿਸੰ ॥
परंत पानि भूचरं भ्रमंत सरबतो दिसं ॥

तस्य पादयोः पतन्ति स्म सर्वदिशा भूतानि भ्रमन्तः आगच्छन्ति च

ਤਜੰਤ ਪਾਪ ਨਰ ਬਰੰ ਚਲੰਤ ਧਰਮਣੋ ਮਗੰ ॥੪੫੭॥
तजंत पाप नर बरं चलंत धरमणो मगं ॥४५७॥

पापं त्यक्त्वा भूताः सर्वे तत्र गत्वा धर्ममार्गम् ॥४५७॥

ਬਿਲੋਕਿ ਬੀਰਣੋ ਦਯੰ ਅਰੁਝ ਛਤ੍ਰ ਕਰਮਣੰ ॥
बिलोकि बीरणो दयं अरुझ छत्र करमणं ॥

तत्र द्वे क्षत्रिययोद्धौ युद्धकर्मणि लीनाः |

ਤਜੰਤਿ ਸਾਇਕੰ ਸਿਤੰ ਕਟੰਤ ਟੂਕ ਬਰਮਣੰ ॥
तजंति साइकं सितं कटंत टूक बरमणं ॥

धनुः परित्यज्य कवचं छिनत्ति स्म तत् युद्धं दृष्ट्वा योद्धाः |

ਥਥੰਭ ਭਾਨਣੋ ਰਥੰ ਬਿਲੋਕਿ ਕਉਤਕੰ ਰਣੰ ॥
थथंभ भानणो रथं बिलोकि कउतकं रणं ॥

सूर्यरथोऽपि निवर्तत (तत्) रणस्य मृत्युं द्रष्टुं।

ਗਿਰੰਤ ਜੁਧਣੋ ਛਿਤੰ ਬਮੰਤ ਸ੍ਰੋਣਤੰ ਮੁਖੰ ॥੪੫੮॥
गिरंत जुधणो छितं बमंत स्रोणतं मुखं ॥४५८॥

सूर्यरथः तत्र निवृत्तः तत्र च पृथिव्यां पतन्तः योद्धवः, मुखात् रक्तं बहिः क्षिपन्ति स्म।४५८।

ਫਿਰੰਤ ਚਕ੍ਰਣੋ ਚਕੰ ਗਿਰੰਤ ਜੋਧਣੋ ਰਣੰ ॥
फिरंत चक्रणो चकं गिरंत जोधणो रणं ॥

चक्राणि निर्वहन्ति स्म, योद्धवः च पतन्ति स्म

ਉਠੰਤ ਕ੍ਰੋਧ ਕੈ ਹਠੀ ਠਠੁਕਿ ਕ੍ਰੁਧਿਤੰ ਭੁਜੰ ॥
उठंत क्रोध कै हठी ठठुकि क्रुधितं भुजं ॥

निष्ठा योद्धा पुनः क्रोधेन उत्तिष्ठन्ति स्म |

ਭ੍ਰਮੰਤ ਅਧ ਬਧਤੰ ਕਮਧ ਬਧਤੰ ਕਟੰ ॥
भ्रमंत अध बधतं कमध बधतं कटं ॥

अर्धभागे बद्धाः धडाः परितः गच्छन्ति स्म ।

ਪਰੰਤ ਭੂਤਲੰ ਭਟੰ ਬਕੰਤ ਮਾਰੂੜੈ ਰਟੰ ॥੪੫੯॥
परंत भूतलं भटं बकंत मारूड़ै रटं ॥४५९॥

अशिरः कूपरूपेण अर्धभागे छिन्नाः भ्रमन्तः पृथिव्यां पतन्तः च “हन्तु, हन्तु” इति उद्घोषयन्ति स्म ।४५९।

ਪਿਪੰਤ ਅਸਵ ਭਟੰਤ ਭਿਰੰਤ ਦਾਰੁਣੋ ਰਣੰ ॥
पिपंत असव भटंत भिरंत दारुणो रणं ॥

तस्मिन् घोरे युद्धे योद्धाश्वाः युध्यन्ति स्म |

ਬਹੰਤ ਤੀਛਣੋ ਸਰੰ ਝਲੰਤ ਝਾਲ ਖੜਿਗਿਣੰ ॥
बहंत तीछणो सरं झलंत झाल खड़िगिणं ॥

तीक्ष्णाः बाणाः दृश्यन्ते स्म

ਉਠੰਤ ਮਾਰੂੜੋ ਰਣੰ ਬਕੰਤ ਮਾਰਣੋ ਮੁਖੰ ॥
उठंत मारूड़ो रणं बकंत मारणो मुखं ॥

योद्धवः वध, वध” इति उद्घोषैः उत्तिष्ठन्ति स्म ।

ਚਲੰਤ ਭਾਜਿ ਨ ਹਠੀ ਜੁਝੰਤ ਦੁਧਰੰ ਰਣੰ ॥੪੬੦॥
चलंत भाजि न हठी जुझंत दुधरं रणं ॥४६०॥

न च तेन रणक्षेत्रात् धीरेण पलायन्ते स्म।।460।

ਕਟੰਤ ਕਾਰਮੰ ਸੁਭੰ ਬਚਿਤ੍ਰ ਚਿਤ੍ਰਤੰ ਕ੍ਰਿਤੰ ॥
कटंत कारमं सुभं बचित्र चित्रतं क्रितं ॥

नानाविधेन चित्रितानि सुन्दराणि धनुषः छिन्नानि आसन्।

ਸਿਲੇਣਿ ਉਜਲੀ ਕ੍ਰਿਤੰ ਬਹੰਤ ਸਾਇਕੰ ਸੁਭੰ ॥
सिलेणि उजली क्रितं बहंत साइकं सुभं ॥

सर्वे परस्परं विचित्ररूपेण छिनन्ति स्म, पट्टिका इव श्वेताः बाणाः प्रवहन्ति स्म (धारा इव)।

ਬਿਲੋਕਿ ਮੋਨਿਸੰ ਜੁਧੰ ਚਚਉਧ ਚਕ੍ਰਤੰ ਭਵੰ ॥
बिलोकि मोनिसं जुधं चचउध चक्रतं भवं ॥

तत् युद्धं दृष्ट्वा मुनीश्वरः चकाचौंधं प्राप्य स्तब्धः अभवत् ।

ਮਮੋਹ ਆਸ੍ਰਮੰ ਗਤੰ ਪਪਾਤ ਭੂਤਲੀ ਸਿਰੰ ॥੪੬੧॥
ममोह आस्रमं गतं पपात भूतली सिरं ॥४६१॥

तत् युद्धं दृष्ट्वा सर्वं जगत् चकाचौंधं आश्चर्यचकितं च तत् आश्रमं प्रति गच्छति स्म, तत् आसक्तिप्रभावेण पृथिव्यां पतति स्म।४६१।

ਸਭਾਰ ਭਾਰਗ ਬਸਨਿਨੰ ਜਜਪਿ ਜਾਪਣੋ ਰਿਖੰ ॥
सभार भारग बसनिनं जजपि जापणो रिखं ॥

अतीव गुरुं कुङ्कुमकवचं जपन्तं मुनिः ।

ਨਿਹਾਰਿ ਪਾਨ ਪੈ ਪਰਾ ਬਿਚਾਰ ਬਾਇਸਵੋ ਗੁਰੰ ॥
निहारि पान पै परा बिचार बाइसवो गुरं ॥

सा महिला शिरसि पात्राणि वहन् ऋषिवत् भर्तारं स्मरन् चलति स्म, सा च तां दृष्ट्वा पादयोः पतन् सगः तां द्वाविंशतिगुरुत्वेन स्वीकृतवान्

ਬਿਅੰਤ ਜੋਗਣੋ ਸਧੰ ਅਸੰਖ ਪਾਪਣੋ ਦਲੰ ॥
बिअंत जोगणो सधं असंख पापणो दलं ॥

(यः) असंख्यातान् योद्धान् जित्वा असंख्यपापान् पराजयत्।

ਅਨੇਕ ਚੇਲਕਾ ਲਏ ਰਿਖੇਸ ਆਸਨੰ ਚਲੰ ॥੪੬੨॥
अनेक चेलका लए रिखेस आसनं चलं ॥४६२॥

असंख्ययोगं कृत्वा बहुपापनाशनं स महामुनिः स्वपदं प्रति जगाम।।462।।

ਇਤਿ ਹਰ ਬਾਹਤਾ ਬਾਈਸਵੋ ਗੁਰੂ ਇਸਤ੍ਰੀ ਭਾਤ ਲੈ ਆਈ ਸਮਾਪਤੰ ॥੨੨॥
इति हर बाहता बाईसवो गुरू इसत्री भात लै आई समापतं ॥२२॥

हलस्य द्वाविंशतिगुरुत्वेन दत्तकग्रहणस्य, तस्य भार्यायाः च भोजनं आनयनस्य वर्णनस्य अन्तः।

ਅਥ ਤ੍ਰਿਆ ਜਛਣੀ ਤੇਈਸਮੋ ਗੁਰੂ ਕਥਨੰ ॥
अथ त्रिआ जछणी तेईसमो गुरू कथनं ॥

अधुना त्रयोविंशतिगुरुत्वेन यक्षस्त्रीग्रहणस्य वर्णनं आरभ्यते

ਅਨੂਪ ਨਰਾਜ ਛੰਦ ॥
अनूप नराज छंद ॥

अनूप नाराज स्तन्जा

ਬਜੰਤ ਨਾਦ ਦੁਧਰੰ ਉਠੰਤ ਨਿਸਨੰ ਸੁਰੰ ॥
बजंत नाद दुधरं उठंत निसनं सुरं ॥

उभयतः सङ्गीतं वाद्यते स्म, स्वराः च उत्थापिताः आसन् ।

ਭਜੰਤ ਅਰਿ ਦਿਤੰ ਅਘੰ ਬਿਲੋਕਿ ਭਾਰਗਵੰ ਭਿਸੰ ॥
भजंत अरि दितं अघं बिलोकि भारगवं भिसं ॥

तुरङ्गाः ध्वनितवन्तः, गर्जन् वाणी च आसीत्, ओचरवर्णं वस्त्रं दृष्ट्वा पापाः नष्टाः अभवन्

ਬਿਲੋਕਿ ਕੰਚਨੰ ਗਿਰੰਤ ਤਜ ਮਾਨੁਖੀ ਭੁਅੰ ॥
बिलोकि कंचनं गिरंत तज मानुखी भुअं ॥

(यथा) सुवर्णं दृष्ट्वा मनुष्यः (धैर्यं) त्यक्त्वा पृथिव्यां पतति,

ਸ ਸੁਹਕ ਤਾਪਸੀ ਤਨੰ ਅਲੋਕ ਲੋਕਣੋ ਬਪੰ ॥੪੬੩॥
स सुहक तापसी तनं अलोक लोकणो बपं ॥४६३॥

सुवर्णं मनुष्यनिवासिते पृथिव्यां वर्षितं दृष्टं तपस्विनः शरीराणि च अलौकिकवैभवम्।४६३।

ਅਨੇਕ ਜਛ ਗੰਧ੍ਰਬੰ ਬਸੇਖ ਬਿਧਿਕਾ ਧਰੀ ॥
अनेक जछ गंध्रबं बसेख बिधिका धरी ॥

अनेकाः यक्षाः, गन्धरबाः संस्काररूपविशेषधारिणः,

ਨਿਰਕਤ ਨਾਗਣੀ ਮਹਾ ਬਸੇਖ ਬਾਸਵੀ ਸੁਰੀ ॥
निरकत नागणी महा बसेख बासवी सुरी ॥

अनेकाः यक्षगन्धरवनागाः देवस्त्रीः नृत्यन्ति स्म

ਪਵਿਤ੍ਰ ਪਰਮ ਪਾਰਬਤੀ ਅਨੂਪ ਆਲਕਾਪਤੀ ॥
पवित्र परम पारबती अनूप आलकापती ॥

परम पवित्र पार्वती एवं पत्नी अनुपम कुबेर ('अलका पति'),

ਅਸਕਤ ਆਪਿਤੰ ਮਹਾ ਬਿਸੇਖ ਆਸੁਰੀ ਸੁਰੀ ॥੪੬੪॥
असकत आपितं महा बिसेख आसुरी सुरी ॥४६४॥

तत्र पार्वती अद्वितीयस्य कुबेरपत्नी च तत्र देवराक्षसानां स्त्रियः उपविष्टाः।४६४।

ਅਨੂਪ ਏਕ ਜਛਣੀ ਮਮੋਹ ਰਾਗਣੋ ਮਨੰ ॥
अनूप एक जछणी ममोह रागणो मनं ॥

अद्वितीयं यक्षस्त्री या रागैः मनः मोहयति,

ਘੁਮੰਤ ਘੂਮਣੰ ਛਿਤੰ ਲਗੰਤ ਸਾਰੰਗੋ ਸਰੰ ॥
घुमंत घूमणं छितं लगंत सारंगो सरं ॥

तत्र एकः अद्वितीयः यक्षस्त्री आसीत्, या बाणेन आहता इव मण्डले परिभ्रमति स्म

ਬਿਸਾਰਿ ਨੇਹ ਗੇਹਣੰ ਸਨੇਹ ਰਾਗਣੋ ਮਨੰ ॥
बिसारि नेह गेहणं सनेह रागणो मनं ॥

गृहप्रेमं विस्मृत्य मनसि रागप्रेमम् अभवत् ।

ਮ੍ਰਿਗੀਸ ਜਾਣੁ ਘੁਮਤੰ ਕ੍ਰਿਤੇਣ ਕ੍ਰਿਸ ਕ੍ਰਿਤੀ ਸਰੰ ॥੪੬੫॥
म्रिगीस जाणु घुमतं क्रितेण क्रिस क्रिती सरं ॥४६५॥

सर्वान् कामान् परित्यज्य मृगवत् व्याकुलं चरन्ती सङ्गीतमात्रमग्नं मनः ॥४६५॥

ਰਝੀਝ ਰਾਗਣੋ ਚਿਤੰ ਬਦੰਤ ਰਾਗ ਸੁਪ੍ਰਭੰ ॥
रझीझ रागणो चितं बदंत राग सुप्रभं ॥

चिते रागे प्रसन्ना रागं च गायति स्म ।

ਬਜੰਤ ਕਿੰਗੁਰੀ ਕਰੰ ਮਮੋਹ ਆਸ੍ਰਮੰ ਗਤੰ ॥
बजंत किंगुरी करं ममोह आस्रमं गतं ॥

सा विभिन्नेषु स्त्रीपुरुषसङ्गीतगुणेषु गायने, स्वस्य वीणावादने च लीनः आसीत्, सा प्रेम्णा आश्रमं प्रति अगच्छत्

ਸਸਜਿ ਸਾਇਕੰ ਸਿਤੰ ਕਪੰਤ ਕਾਮਣੋ ਕਲੰ ॥
ससजि साइकं सितं कपंत कामणो कलं ॥

हावभावस्य स्त्रीकलायां तीक्ष्णशुक्लबाणाः अलङ्कृताः आसन्।

ਭ੍ਰਮੰਤ ਭੂਤਲੰ ਭਲੰ ਭੁਗੰਤ ਭਾਮਿਣੀ ਦਲੰ ॥੪੬੬॥
भ्रमंत भूतलं भलं भुगंत भामिणी दलं ॥४६६॥

सा सुन्दरी कलाबाणैः अलङ्कृता, ताः सुन्दरीगणः च पार्थिवं रममाणः आसीत्।४६६।

ਤੋਮਰ ਛੰਦ ॥
तोमर छंद ॥

TOMAR STANZA इति

ਗੁਨਵੰਤ ਸੀਲ ਅਪਾਰ ॥
गुनवंत सील अपार ॥

आरोपितः, अतुलः, २.

ਦਸ ਚਾਰ ਚਾਰ ਉਦਾਰ ॥
दस चार चार उदार ॥

गुणी सुमृदु अष्टादश विज्ञानवित् ।

ਰਸ ਰਾਗ ਸਰਬ ਸਪੰਨਿ ॥
रस राग सरब सपंनि ॥

सर्वप्रकारस्य रागरससमृद्धः, २.

ਧਰਣੀ ਤਲਾ ਮਹਿ ਧੰਨਿ ॥੪੬੭॥
धरणी तला महि धंनि ॥४६७॥

सङ्गीतविज्ञा तत्त्वपूर्णा सा भाग्यवती पृथिव्यां।४६७।

ਇਕ ਰਾਗ ਗਾਵਤ ਨਾਰਿ ॥
इक राग गावत नारि ॥

(एवं) स्त्री रागं गायति स्म, २.

ਗੁਣਵੰਤ ਸੀਲ ਅਪਾਰ ॥
गुणवंत सील अपार ॥

सौम्यः सद्गुणी च सङ्गीतविधिं गायति स्म

ਸੁਖ ਧਾਮ ਲੋਚਨ ਚਾਰੁ ॥
सुख धाम लोचन चारु ॥

(तस्य) सुन्दरं नेत्रं सुखस्य गृहम् आसीत्