श्री दसम् ग्रन्थः

पुटः - 721


ਇਤਿ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮ ਮਾਲਾ ਪੁਰਾਣੇ ਚਕ੍ਰ ਨਾਮ ਦੁਤੀਯ ਧਿਆਇ ਸਮਾਪਤਮ ਸਤੁ ਸੁਭਮ ਸਤੁ ॥੨॥
इति स्री नाम माला पुराणे चक्र नाम दुतीय धिआइ समापतम सतु सुभम सतु ॥२॥

नाम-मालापुराणे “चक्रनाम” इति द्वितीयस्य अध्यायस्य समाप्तिः।

ਅਥ ਸ੍ਰੀ ਬਾਣ ਕੇ ਨਾਮ ॥
अथ स्री बाण के नाम ॥

अधुना श्री बाण (बाण) वर्णनम् आरभ्यते ।

ਦੋਹਰਾ ॥
दोहरा ॥

दोहरा

ਬਿਸਿਖ ਬਾਣ ਸਰ ਧਨੁਜ ਭਨ ਕਵਚਾਤਕ ਕੇ ਨਾਮ ॥
बिसिख बाण सर धनुज भन कवचातक के नाम ॥

बिसिख (बाण) बाण, सर, धनुज (धनुष, बाण से जन्म) 'कवचंतक' (कवच-भेदन, बाण) नाम से उच्यते।

ਸਦਾ ਹਮਾਰੀ ਜੈ ਕਰੋ ਸਕਲ ਕਰੋ ਮਮ ਕਾਮ ॥੭੫॥
सदा हमारी जै करो सकल करो मम काम ॥७५॥

हे महत्त्वपूर्ण बाण (बाण) धनुषपुत्र कवचनाशक! अपि अस्माकं कृते विजयं आनयन्तु, अस्माकं कार्याणि च निर्वहन्तु।75.

ਧਨੁਖ ਸਬਦ ਪ੍ਰਿਥਮੈ ਉਚਰਿ ਅਗ੍ਰਜ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰ ॥
धनुख सबद प्रिथमै उचरि अग्रज बहुरि उचार ॥

प्रथमं 'धनुख' इति शब्दस्य उच्चारणं कृत्वा ततः 'अग्रज' (धनुतः अग्रे बाणः) इति शब्दं वदन्तु।

ਨਾਮ ਸਿਲੀਮੁਖ ਕੇ ਸਭੈ ਲੀਜਹੁ ਚਤੁਰ ਸੁਧਾਰ ॥੭੬॥
नाम सिलीमुख के सभै लीजहु चतुर सुधार ॥७६॥

प्रथमं “धनुष” शब्दं ततः “अग्रज” इति शब्दं उच्चारयित्वा बाणस्य सर्वाणि नामानि सम्यक् अवगन्तुं शक्यन्ते।76.

ਪਨਚ ਸਬਦ ਪ੍ਰਿਥਮੈ ਉਚਰਿ ਅਗ੍ਰਜ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰ ॥
पनच सबद प्रिथमै उचरि अग्रज बहुरि उचार ॥

प्रथमं 'पञ्च' (धनुः) शब्दस्य उच्चारणं कृत्वा ततः 'अग्रज' इति शब्दं वदन्तु।

ਨਾਮ ਸਿਲੀਮੁਖ ਕੇ ਸਭੈ ਨਿਕਸਤ ਚਲੈ ਅਪਾਰ ॥੭੭॥
नाम सिलीमुख के सभै निकसत चलै अपार ॥७७॥

प्रथमं “पनच्” इति शब्दं ततः “अग्रज” इति शब्दं उच्चारयित्वा बाणस्य सर्वाणि हे नामानि निरन्तरं विकसितानि सन्ति।77.

ਨਾਮ ਉਚਾਰਿ ਨਿਖੰਗ ਕੇ ਬਾਸੀ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
नाम उचारि निखंग के बासी बहुरि बखान ॥

(प्रथम) 'निखंग' (भट्ठा) नाम उच्चारित करके बाद 'बासी' (निवासी) शब्द का उच्चारण करें।

ਨਾਮ ਸਿਲੀਮੁਖ ਕੇ ਸਭੈ ਲੀਜਹੁ ਹ੍ਰਿਦੈ ਪਛਾਨ ॥੭੮॥
नाम सिलीमुख के सभै लीजहु ह्रिदै पछान ॥७८॥

निखङ्गस्य नामानि उच्चारयित्वा ततः “वंशी” इति वर्णयित्वा बाणस्य सर्वाणि नामानि ज्ञातुं शक्यन्ते।७८।

ਸਭ ਮ੍ਰਿਗਯਨ ਕੇ ਨਾਮ ਕਹਿ ਹਾ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰ ॥
सभ म्रिगयन के नाम कहि हा पद बहुरि उचार ॥

सर्वेषां 'मृग्यानां' (पशूनां) नामानि वदन्तु ततः 'हा' इति शब्दस्य उच्चारणं कुर्वन्तु।

ਨਾਮ ਸਭੈ ਸ੍ਰੀ ਬਾਨ ਕੇ ਜਾਣੁ ਹ੍ਰਿਦੈ ਨਿਰਧਾਰ ॥੭੯॥
नाम सभै स्री बान के जाणु ह्रिदै निरधार ॥७९॥

सर्वेषां मृगाणां नामकरणं कृत्वा ततः “हा” इति उक्त्वा सर्वाणि बाणनामानि मनसि गम्यन्ते।79.

ਸਕਲ ਕਵਚ ਕੇ ਨਾਮ ਕਹਿ ਭੇਦਕ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
सकल कवच के नाम कहि भेदक बहुरि बखान ॥

कवचस्य सर्वाणि नामानि गृहीत्वा ततः 'भेदक' (वेधनम्) शब्दं वदतु।

ਨਾਮ ਸਕਲ ਸ੍ਰੀ ਬਾਨ ਕੇ ਨਿਕਸਤ ਚਲੈ ਪ੍ਰਮਾਨ ॥੮੦॥
नाम सकल स्री बान के निकसत चलै प्रमान ॥८०॥

“कवच” (कवच) इत्यस्य सर्वाणि नामानि उच्चारयित्वा ततः तेषां सह “भेदक” इति शब्दं योजयित्वा बाणस्य सर्वाणि नामानि निरन्तरं विकसितानि भवन्ति।८०।

ਨਾਮ ਚਰਮ ਕੇ ਪ੍ਰਿਥਮ ਕਹਿ ਛੇਦਕ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
नाम चरम के प्रिथम कहि छेदक बहुरि बखान ॥

प्रथमं 'चर्म' (कवच) इति नामानि वदन्तु ततः 'चेदक्' (वेधकः) इति शब्दं वदन्तु।

ਨਾਮ ਸਬੈ ਹੀ ਬਾਨ ਕੇ ਚਤੁਰ ਚਿਤ ਮੈ ਜਾਨੁ ॥੮੧॥
नाम सबै ही बान के चतुर चित मै जानु ॥८१॥

“चरम्” इति नामानि उच्चारयित्वा “छेदक्” इति शब्दं योजयित्वा तेहन् इति कृत्वा बुद्धिमान् जनाः मनसि बाणस्य सर्वाणि नामानि ज्ञायन्ते।८१।

ਸੁਭਟ ਨਾਮ ਉਚਾਰਿ ਕੈ ਹਾ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਸੁਨਾਇ ॥
सुभट नाम उचारि कै हा पद बहुरि सुनाइ ॥

प्रथमं 'सुभाट्' (सुर्म) इति नाम उच्चारयित्वा ततः 'हा' इति शब्दं पठन्तु।

ਨਾਮ ਸਿਲੀਮੁਖ ਕੇ ਸਬੈ ਲੀਜਹੁ ਚਤੁਰ ਬਨਾਇ ॥੮੨॥
नाम सिलीमुख के सबै लीजहु चतुर बनाइ ॥८२॥

सुभत इति नाम उच्चारयित्वा ततः हाशब्दं योजयित्वा सर्वान् बाणनामानि कथयन्ति बुधाः ॥८२॥

ਸਭ ਪਛਨ ਕੇ ਨਾਮ ਕਹਿ ਪਰ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
सभ पछन के नाम कहि पर पद बहुरि बखान ॥

सर्वेषां पक्षिणां नामानि वदन्तु ततः 'पर' (वरी) इति वचनम्।

ਨਾਮ ਸਿਲੀਮੁਖ ਕੇ ਸਬੈ ਚਿਤ ਮੈ ਚਤੁਰਿ ਪਛਾਨ ॥੮੩॥
नाम सिलीमुख के सबै चित मै चतुरि पछान ॥८३॥

सर्वेषां पक्षिणां नामानि उक्त्वा ततः तेषां सह “पर” इति शब्दं योजयित्वा ज्ञानिनः बाणनामानि परिचिनुवन्ति।८३।

ਪੰਛੀ ਪਰੀ ਸਪੰਖ ਧਰ ਪਛਿ ਅੰਤਕ ਪੁਨਿ ਭਾਖੁ ॥
पंछी परी सपंख धर पछि अंतक पुनि भाखु ॥

पक्षी, परी (पक्षी) स्पंख (पक्षयुक्त) पचिधर (पक्षधारी) (कहने) फिर 'अन्तक' शब्द बोले (उपसंहार)।

ਨਾਮ ਸਿਲੀਮੁਖ ਕੇ ਸਭੈ ਜਾਨ ਹ੍ਰਿਦੈ ਮੈ ਰਾਖੁ ॥੮੪॥
नाम सिलीमुख के सभै जान ह्रिदै मै राखु ॥८४॥

पक्षी, परेश, पंखधर इति शब्दैः सह “अन्तक” इति शब्दं योजयित्वा सर्वाणि बाणनामानि मनसि ज्ञायन्ते।८४।

ਸਭ ਅਕਾਸ ਕੇ ਨਾਮ ਕਹਿ ਚਰ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨ ॥
सभ अकास के नाम कहि चर पद बहुरि बखान ॥

आकाशनामानि सर्वाणि वदन्तु ततः 'चर' (प्रकीर्णं) पदं वदन्तु।

ਨਾਮ ਸਿਲੀਮੁਖ ਕੇ ਸਭੈ ਲੀਜੈ ਚਤੁਰ ਪਛਾਨ ॥੮੫॥
नाम सिलीमुख के सभै लीजै चतुर पछान ॥८५॥

“आकाश” इति सर्वाणि नामानि उक्त्वा ततः “चर” इति वदन् ज्ञानिनः सर्वाणि बाणनामानि परिचिनुवन्ति।८५।

ਖੰ ਅਕਾਸ ਨਭਿ ਗਗਨ ਕਹਿ ਚਰ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰੁ ॥
खं अकास नभि गगन कहि चर पद बहुरि उचारु ॥

ख, आकाश, नभा तथा गगन (शब्द) कहते हुए तब 'चर' (चल) शब्द का उच्चारण करें।

ਨਾਮ ਸਕਲ ਸ੍ਰੀ ਬਾਨ ਕੇ ਲੀਜਹੁ ਚਤੁਰ ਸੁ ਧਾਰ ॥੮੬॥
नाम सकल स्री बान के लीजहु चतुर सु धार ॥८६॥

“खे, आकाश, नभ, गगन” इति वचनं कृत्वा ततः “चर” इति शब्दं उच्चारयित्वा ज्ञानिनः सर्वाणि बाणनामानि सम्यक् अवगन्तुं शक्नुवन्ति।८६।

ਅਸਮਾਨ ਸਿਪਿਹਰ ਸੁ ਦਿਵ ਗਰਦੂੰ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨੁ ॥
असमान सिपिहर सु दिव गरदूं बहुरि बखानु ॥

आकाशं, सिपिहरं, दिवं च ततः गर्दुनं (घूर्णमानं आकाशम्) (शब्दम्) इति वदन्तु।

ਪੁਨਿ ਚਰ ਸਬਦ ਬਖਾਨੀਐ ਨਾਮ ਬਾਨ ਕੇ ਜਾਨ ॥੮੭॥
पुनि चर सबद बखानीऐ नाम बान के जान ॥८७॥

“आसमन्, सिपिहिर, दिव, गरदून आदि” इति वचनं उक्त्वा । ततः “चर” इति शब्दं वदन् बाणनामानि ज्ञायन्ते।87.

ਪ੍ਰਿਥਮ ਨਾਮ ਕਹਿ ਚੰਦ੍ਰ ਕੇ ਧਰ ਪਦ ਬਹੁਰੋ ਦੇਹੁ ॥
प्रिथम नाम कहि चंद्र के धर पद बहुरो देहु ॥

प्रथमं चन्द्रनामानि वदन्तु, ततः 'धार' (धारकः) इति शब्दं योजयन्तु।

ਪੁਨਿ ਚਰ ਸਬਦ ਉਚਾਰੀਐ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਲੇਹੁ ॥੮੮॥
पुनि चर सबद उचारीऐ नाम बान लखि लेहु ॥८८॥

आदौ “चन्द्र” इति नाम उच्चारयित्वा ततः “देः” इति शब्दं योजयित्वा तदनन्तरं “चर” इति वदन् बाणनामानि निर्मीयन्ते।८८।

ਗੋ ਮਰੀਚ ਕਿਰਨੰ ਛਟਾ ਧਰ ਧਰ ਕਹਿ ਮਨ ਮਾਹਿ ॥
गो मरीच किरनं छटा धर धर कहि मन माहि ॥

गच्छ, मरीच, किरण, छतधर (ज्योति धारयित चन्द्र) (ततः) मनसे धार' शब्द बोले।

ਚਰ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਬਖਾਨੀਐ ਨਾਮ ਬਾਨ ਹੁਇ ਜਾਹਿ ॥੮੯॥
चर पद बहुरि बखानीऐ नाम बान हुइ जाहि ॥८९॥

“गो, मरीच, किरण, छताधार आदि” शब्दान्ते “चर” इति शब्दं योजयित्वा बाणनामानि निर्मीयन्ते।89.

ਰਜਨੀਸਰ ਦਿਨਹਾ ਉਚਰਿ ਧਰ ਧਰ ਪਦ ਕਹਿ ਅੰਤਿ ॥
रजनीसर दिनहा उचरि धर धर पद कहि अंति ॥

(प्रथम) 'रजनीसर' (चन्द्र) 'दीन्हा' (दिन नाशक) (शब्द) कहो, तदनन्तर (द्विवार) 'धार धार' शब्द बोले।

ਨਾਮ ਸਕਲ ਸ੍ਰੀ ਬਾਨ ਕੇ ਨਿਕਰਤ ਜਾਹਿ ਅਨੰਤ ॥੯੦॥
नाम सकल स्री बान के निकरत जाहि अनंत ॥९०॥

“रजनीश्वरदीन्हा” इति शब्दमुच्चारयित्वा अन्ते धूरन्धरशब्दं योजयित्वा बाणनामानि विकसितानि भवन्ति।90.

ਰਾਤ੍ਰਿ ਨਿਸਾ ਦਿਨ ਘਾਤਨੀ ਚਰ ਧਰ ਸਬਦ ਬਖਾਨ ॥
रात्रि निसा दिन घातनी चर धर सबद बखान ॥

रात्रि, निसा, दिन घाटनी कहने के बाद, तब 'चर' 'धार' पद बोले।

ਨਾਮ ਸਕਲ ਸ੍ਰੀ ਬਾਨ ਕੇ ਕਰੀਅਹੁ ਚਤੁਰ ਬਖਿਆਨ ॥੯੧॥
नाम सकल स्री बान के करीअहु चतुर बखिआन ॥९१॥

रात्रि, निशा, दिन-घाटिनि इत्यनेन सह “चारधर” इति शब्दं वदन् बाणस्य सर्वाणि नामानि विकसितानि भवन्ति।91.

ਸਸਿ ਉਪਰਾਜਨਿ ਰਵਿ ਹਰਨਿ ਚਰ ਕੋ ਲੈ ਕੈ ਨਾਮ ॥
ससि उपराजनि रवि हरनि चर को लै कै नाम ॥

ससि उपर्जनी' (चन्द्रनिर्माता) तथा 'रवि हरनि' (सूर्यनाशक) (प्रथम एतानि वचनानि वदन्तु, ततः) 'चर' इति शब्दानां प्रयोगः भवति।

ਧਰ ਕਹਿ ਨਾਮ ਏ ਬਾਨ ਕੇ ਜਪੋ ਆਠਹੂੰ ਜਾਮ ॥੯੨॥
धर कहि नाम ए बान के जपो आठहूं जाम ॥९२॥

“रात्रि” इति नाम उच्चारयित्वा, ततः “चर” इति उक्त्वा तदनन्तरं धारशब्दं वदन् बाणस्य सर्वाणि नामानि स्मर्तुं शक्यन्ते।९२।

ਰੈਨ ਅੰਧਪਤਿ ਮਹਾ ਨਿਸਿ ਨਿਸਿ ਈਸਰ ਨਿਸਿ ਰਾਜ ॥
रैन अंधपति महा निसि निसि ईसर निसि राज ॥

रण अन्धपति', 'महा निस्पति', 'निसि-ईसार', 'निसी राज' तथा 'चन्द्र',

ਚੰਦ੍ਰ ਬਾਨ ਚੰਦ੍ਰਹਿ ਧਰ੍ਯੋ ਚਿਤ੍ਰਨ ਕੇ ਬਧ ਕਾਜ ॥੯੩॥
चंद्र बान चंद्रहि धर्यो चित्रन के बध काज ॥९३॥

“रात्रि, अन्धकारपति, निस्पति” इत्यादयः शब्दाः चन्द्र-बाण इति नाम्ना प्रसिद्धाः, ये “चन्द्रमा” (चन्द्र) रूपेण अन्धकारमग्नरूपान् हन्ति।९३।

ਸਭ ਕਿਰਨਨ ਕੇ ਨਾਮ ਕਹਿ ਧਰ ਪਦ ਬਹੁਰਿ ਉਚਾਰ ॥
सभ किरनन के नाम कहि धर पद बहुरि उचार ॥

किरणस्य सर्वाणि नामानि वदन्तु ततः 'धार' इति जपन्तु।

ਪੁਨਿ ਧਰ ਕਹੁ ਸਭ ਬਾਨ ਕੇ ਜਾਨੁ ਨਾਮ ਨਿਰਧਾਰ ॥੯੪॥
पुनि धर कहु सभ बान के जानु नाम निरधार ॥९४॥

सर्वेषां रश्मीनां नामानि वदन् धारशब्दमुच्चारयित्वा पश्चात् पुनः धारशब्दं पुनः पुनः कृत्वा बाणनामानि सर्वाणि ज्ञायन्ते।94।

ਸਭ ਸਮੁੰਦਰ ਕੇ ਨਾਮ ਲੈ ਅੰਤਿ ਸਬਦ ਸੁਤ ਦੇਹੁ ॥
सभ समुंदर के नाम लै अंति सबद सुत देहु ॥

सर्वसमुद्राणां नामानि गृहीत्वा अन्ते सूतशब्दं वदन्तु।

ਪੁਨਿ ਧਰ ਸਬਦ ਉਚਾਰੀਐ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਲੇਹੁ ॥੯੫॥
पुनि धर सबद उचारीऐ नाम बान लखि लेहु ॥९५॥

“समुद्रा” (सागरः) इति सर्वाणि नामानि वदन् अन्ते “शतदेः” इति शब्दं योजयित्वा तदनन्तरं धारशब्दं उच्चारयित्वा सर्वाणि बाणनामानि अग्रे आगच्छन्ति।९५।

ਜਲਪਤਿ ਜਲਾਲੈ ਨਦੀ ਪਤਿ ਕਹਿ ਸੁਤ ਪਦ ਕੋ ਦੇਹੁ ॥
जलपति जलालै नदी पति कहि सुत पद को देहु ॥

(प्रथम) 'जलपति', 'ज्लालै' (जलस्थानम्) 'नादिपति' (शब्द) इति वदन्तु ततः 'सूत' इति शब्दं योजयन्तु।

ਪੁਨਿ ਧਰ ਸਬਦ ਬਖਾਨੀਐ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਲੇਹੁ ॥੯੬॥
पुनि धर सबद बखानीऐ नाम बान लखि लेहु ॥९६॥

“समुद्र” (सागरः) इति शब्दं वदन् “शतदेः” इति शब्दं योजयित्वा तदनन्तरं धारशब्दं वदन् बाणस्य सर्वाणि नामानि अवगन्तुं शक्यन्ते।96.

ਨੀਰਾਲੈ ਸਰਤਾਧਿਪਤਿ ਕਹਿ ਸੁਤ ਪਦ ਕੋ ਦੇਹੁ ॥
नीरालै सरताधिपति कहि सुत पद को देहु ॥

(प्रथम) 'निरलै' 'सरताधिपति' (शब्द) वदन् ततः 'सुत' शब्दं योजयतु।

ਪੁਨਿ ਧਰ ਸਬਦ ਬਖਾਨੀਐ ਨਾਮ ਬਾਨ ਲਖਿ ਲੇਹੁ ॥੯੭॥
पुनि धर सबद बखानीऐ नाम बान लखि लेहु ॥९७॥

“नीरल्याः सरिताधपतिः” इति शब्दान् उच्चारयित्वा ततः “शत्” इति शब्दं योजयित्वा तदनन्तरं धारं कृत्वा बाणनामानि उच्चारयन्ति।९७।

ਸਭੈ ਝਖਨ ਕੇ ਨਾਮ ਲੈ ਬਿਰੀਆ ਕਹਿ ਲੇ ਏਕ ॥
सभै झखन के नाम लै बिरीआ कहि ले एक ॥

झखन' (मत्स्याः) इति सर्वाणि नामानि गृहीत्वा एकवारं 'बिरिया' (सुखदः) इति वदन्तु।

ਸੁਤ ਧਰ ਕਹੁ ਸਭ ਨਾਮ ਸਰ ਨਿਕਸਤ ਜਾਹਿ ਅਨੇਕ ॥੯੮॥
सुत धर कहु सभ नाम सर निकसत जाहि अनेक ॥९८॥

एकवारं सर्वेषां विवादानाम् नामकरणं कृत्वा ततः “शतधर” इति शब्दं वदन् बाणस्य बहवः नामानि विकसितानि भवन्ति।98.